Collega Bram Beute heeft de lezers gediend met twee ontspannen en inspirerende artikelen over twijfel en ‘niet weten’ (ND 26-4 & 14-6). Bemoedigend dat de ervaring leert dat God meer is dan mijn (gebrek aan) geloof of weten. Zelfs nieuw geloofselan komt uit een periode van crisis tevoorschijn omdat je God leert kennen als niet eerder tevoren!

Verlichtingsdenken
In het agenderen van ‘niet weten’ is iets interessants waar te nemen. Aan de ene kant staat er een generatie christenen op die op een positieve manier wil gaan voor het geloof. De zoekontwerpen en bijbehorende, eindeloze god-deconstructies van theologen als Kuitert of Ter Linden worden als achterhaald ervaren. Aan de andere kant is waar te nemen dat christenen op een diep niveau kunnen worstelen met hun geloof. Geloven is iets verstandelijks of juist iets emotioneels wat wel in je zit maar wat niet echt integreert in je hele menszijn of in je dagelijks leven. 

Juist bij twintigers of dertigers zou je dat gezien allerlei nieuw geloofselan niet meer verwachten. Deels kan dat sociologische achtergronden hebben. Als bloedbanden de belangrijkste schakels zijn in de kerk heb je misschien nog nooit echt voor de Heer gekozen. Een andere oorzaak ligt mijns inziens in het Verlichtingsdenken dat toch nog wel sfeerbepalend is in geloofsgemeenschappen. Mensen die ‘niet weten’ voelen zich buitengesloten of worden als probleemgevallen behandeld. 

De inspirerende artikelen van Beute doen je tegelijk afvragen: waarom moeten wij zoveel moeite doen om ‘niet weten’ te agenderen? En als dat écht zo waardevol is: welke plek heeft het dan in het geloofsleven?

Mystiek
Theologisch gezien kom je met ‘niet weten’ uit bij mystiek. Dan hoef je niet alleen te denken aan het bekende, laatmiddeleeuwse geschrift met de in dit verband veelzeggende titel ‘een wolk van niet-weten’ (± 1380). Iedere mystiek vindt haar uitgangspunt in een ervaring waarinde gelovige vastloopt. Je hoort het vaak terug in de titels van geschriften. Het meest bekende geschrift van een van de kerkleraren in de Rooms-katholieke Kerk, Johannes van het Kruis, heet bijvoorbeeld: de donkere nacht (1578).

Het vastlopen kan op verschillende niveaus worden beschreven: de wil, het verstand, de emotie of nog weer anders. Gelijk is dat een gelovige door dit proces heen moet om niet langer zelf centraal te staan maar werkelijk vanuit God te gaan leven. Al je eigen houvast moet je ontnomen worden. Vergelijk het met een kind dat leert zwemmen. Uit angst te verdrinken verkrampt het en klampt het zich vast aan z’n moeder. Zo gaan wij vaak om met twijfel, geloofsworstelingen of ‘niet-weten’. We verkrampen, keren in onszelf en hebben het idee dat het tussen God en ons nooit echt wat zal worden. Een mysticus zou zeggen: fijn dat het zover is, nu kan het echt gaan beginnen. Het hoeft namelijk niet langer te gaan over jouw geloof, twijfel of groeiproces. God kan centraal gaan staan.

Ervaringstaal
Waar het voor ons vaak zoeken is naar woorden hebben mystieken een schat aan ervaringstaal. Niet zelden zijn dat negatieve woorden: ze zeggen hoe het niet is. Dat is ook wel te verwachten in een proces waarin je moet leren loslaten en openstaan voor de Ander. Mystieke modellen voor het lezen van de Bijbel zijn gebaseerd op christelijke tradities en vele jaren ervaring van omgaan met de Heer en zijn Woord. De weerbarstigheid van dat leven, het hardwerkende zoeken en de diepe blijdschap van de ontmoeting met God komt je bijvoorbeeld tegemoet in de Monnikentrap van de kartuizermonnik Guigo II (12de eeuw). Mystieke geschriften zijn nooit makkelijk maar wel altijd mooi. Je aandacht wordt van jezelf naar de Heer geleid. Je leert jezelf aan Hem te verliezen.

Herwaardering
Nu is de verhouding mystiek en Protestantisme geen eenvoudige. Aan de jaartallen hierbovenis al te zien dat het, met uitzondering van Johannes van het Kruis, gaat om de tijd voor de Reformatie. Daartussen zit de breuk van de Nieuwe Tijd waarin het kennende subject centraal ging staan. Toch is het mooi dat er in protestantse hoek een herwaardering is als het gaat om modellen die helpen bij het loslaten van jezelf en de overgave aan de Heer. Dat zal de omgang met zaken als twijfel en gezonde geloofsontwikkeling zeker ten goede komen.

En als ik me niet vergis ligt de tijd wel achter ons waarin mystiek de meest vreemde, vaak emotionele aantijgingen als ‘ik-gericht’, ‘duivels’ of ‘zonder Christus’ naar zich toegeslingerd kreeg. Het zou mooi zijn als ook de rijke laatmiddeleeuwse mystiek meer aandacht krijgt in de kerk. Het is toch spijtig als gelovigen voor geloofservaring moeten ‘vluchten’ naar charismatische groepen enerzijds of de soms nogal vage spiritualiteit van theologen als Anselm Grün anderzijds.

Nederlands Dagblad, 19 juni 2013

Op een heel andere manier start het interssante boek Unapologetic (Spufford) ook met de ervaring.