Hoe verder na Brexit? In Nieuwsuur pleitte NRC-journalist Caroline de Gruyter er zaterdag voor dat regeringen in Europa hun verantwoordelijkheid nemen en uitleggen wat ze in Brussel doen. Deze terechte oproep voelt aan als too little too late voor de Europese regeringen. Maar belangrijker is dat op deze manier iets wezenlijks buiten beschouwing blijft. Want luister eens goed naar de stem van burgers. Een Brexit-stemmer klaagde erover dat politici jarenlang grieven van burgers negeerden maar zich wel over minder belangrijke zaken druk maakten. De Brit zei: ‘vraag mensen of ze een politicus vertrouwen en 99 procent zal zeggen van niet. Datzelfde geldt trouwens ook voor bankiers en, sorry, ook voor journalisten’ (NRC Handelsblad, 25/6 juni). Dit wantrouwen klinkt veelvuldig. Bijvoorbeeld in diverse landen die nu ook een exit-referendum willen. Net zo goed hoor je het in de roep om aftreden van de (voorzitter van de) Europese Commissie. Wat betekent het om in die situatie verantwoording te nemen en uitleg te geven?

Nieuwe goden
Het wantrouwen zit diep. De stem van de burger afdoen als kindergezeur gaat te kort door de bocht. NRC-columnist Tom-Jan Meeus verwoordde het probleem van onze tijd scherp: ‘de nieuwe Goden van de politiek zijn het kapitalisme, het individualisme en het populisme. De drie-eenheid die elke burger in staat stelt hoogst tevreden te zijn met het eigen ego, en alle problemen buiten zichzelf te zoeken’ (NRC Handelsblad, 19 maart). Diverse krachten in onze maatschappij en politieke orde houden elkaar in een ijzeren wurggreep.

Laatste mens
Brexit dwingt ons daarom een stap verder te gaan. Het vervangen van de ene persoon door de andere is niet de weg. Regeringen die op een andere manieren gaan verantwoorden; het zal een cosmetische oplossing blijken te zijn. Het zal een spade dieper moeten. Het geloof is weg. En, getuige de uitspraak van de Britse exit-voter, niet alleen het geloof in de (Europese) politiek. Er is niet minder dan een nieuw Europees verhaal nodig waarin mensen kunnen geloven. En juist hier zit de pijn. Want spreken over zo’n verhaal niet gaat meevallen. Zelfs toegeven dat we een (nieuw) verhaal nodig hebben, zal moeilijk zijn. Dit om de simpele reden dat we in het Westen niet meer gewend zijn aan dit onderwerp. Na het afschaffen van alle eerdere grote verhalen en de val van de Muur (1989) zijn we gaan geloven in de profetie van het ‘einde van de geschiedenis’ (Fukuyama). We hoefden nergens anders meer in te geloven dan in onszelf, ‘de laatste mens’. Tot onze grote schrik blijkt deze mens niet te (kunnen) vertrouwen! Wat nu? We worden geconfronteerd met onze leegte en dat voelt aan als uiterst ongemakkelijk.

Nieuw elan
Een valkuil voor gelovigen is dat zij nu wel even de weg kunnen wijzen omdat zij wél geloven. Ik moest daaraan denken toen ik een artikel van Peter van Dalen en Gert-Jan Segers (ChristenUnie) las in het NRC Handelsblad van 24 juni. Nota bene op de dag van de Brexit zelf merkten ze op dat de ChristenUnie altijd al een geloofwaardige Europa-visie had en gaven ze zes suggesties voor de toekomst. Doorgaans handelen populisten zo: bij heftige gebeurtenissen zeggen zij dat zij het altijd bij het rechte eind hadden en wijzen ze een richting aan waarvan het maar de vraag is of en hoe die zich tot de werkelijkheid verhoudt. Gelovigen houden er juist rekening mee dat er een hogere Macht is die ons en onze geschiedenis ver te boven gaat. Bij ingrijpende gebeurtenissen, zoals de Brexit, voelen gelovigen de nietigheid van de mens en bidden zij om wijsheid.

Hoewel het een heel spannende tijd is, hoeft de moed ons niet in de schoenen te zinken. Nieuw elan leeft in Europa. In Zwitserland bijvoorbeeld versloeg de relatief politiek onervaren 25-jarige Flavia Kleiner de populisten. In een referendum over de vraag of buitenlanders met een strafblad uitgezet moesten worden, wist zij de meerderheid van haar landgenoten ervan te overtuigen dat het om een ‘vreselijk referendum’ ging. Dat is interessant. Ineens leeft vertrouwen op en krijgt het stem. Wie weet leeft er onder de jonge stemmers in het Verenigd Koninkrijk die massaal wegbleven bij het Brexit-referendum eenzelfde soort intuïtie. Deze nieuwe generatie kan samen optrekken met oudgedienden die inspirerende verhalen voorhouden. Hierbij is bijvoorbeeld te denken aan vicevoorzitter van de Europese Commissie Timmermans. Toen de Europese Unie vorig jaar piepte en kraakte in al haar voegen, schreef hij een hartverwarmend pleidooi voor verbondenheid (Broederschap). In dit gezelschap kunnen christenen aanschuiven en zien op welke manier zij zich dienend kunnen opstellen.

Nederlands Dagblad, 30 juni 2016 (onder de titel: We zijn het verhaal kwijt). Er is ook een Engelstalige versie van dit artikel.

Kort geleden schreef ik Alternatief voor Europese leegte. Dat kwam uit in de weekendedities van 11 en 12 juni van NRC Handelsblad en NRC Next.