De tweede zondag van januari is de oecumenische zondag van de Remonstrantse Gemeente Rotterdam. De Arminiuskerk nodigt dan altijd een predikant uit van buiten eigen kring. Net als vorig jaar viel mij die eer te beurt. De preek gaat over de betekenis van het gebed van een atheïst. 

1         Een onverwachte ontmoeting.
‘O, God, Lieve God. Laat het ophouden. Ik smeek U. Lieve God, zorg dat het ophoudt.’

Een gebed. Een gebed van een atheïst. Evelyn Roll, journalist voor de Süddeutsche Zeitung, ligt in het ziekenhuis. Ze maakt een heftige tijd door als een slagader in haar brein scheurt. Roll heeft er een boek over geschreven: Pericallosa. Herinnering aan een verborgen verleden (2023).

Ter nauwer nood en op miraculeuze wijze overleeft Roll het. Ze ligt in het ziekenhuis op de intensive care. Roll noemt die plek ‘de hel’. Ze heeft – ze is journalist – opnameapparatuur naast haar bed liggen. Een digitale Tascam-recorder. Later luistert ze de bestanden af die ze heeft opgenomen. Ze kan zich niet meer herinneren wat ze allemaal heeft gezegd. Een bestand, tascam37, is drie-en-een-halve uur lang. Ze had blijkbaar vergeten het apparaat uit te zetten. Roll luistert het bestand terug. Ze hoort haar onsamenhangende taal. Ze hoort geluiden van haar ademhaling als ze slaapt. En na een uur en zeventwintig minuten hoort Roll haar eigen stem. Luid en duidelijk, huilerig:

‘O, God, Lieve God. Laat het ophouden. Ik smeek U. Lieve God, zorg dat het ophoudt.’

In ‘de hel’ bidt Evelyn Roll tot God. God in wie ze niet gelooft. Roll is wel gelovig opgevoed maar heeft er, zoals heel wat van haar generatiegenoten, afscheid van genomen. Ze is atheïst geworden maar voor het gemak zegt ze dat ze agnost is. Als je zegt dat je atheïst ben krijg je al snel een discussie of willen mensen dat je je bekeert (aldus Roll). Zo’n gedoe. 

Dialoog.
Het verhaal wordt wonderlijker. Het is geen eenrichtingsverkeer. ‘Helaas’, zegt Roll, ‘is niet te horen wat God antwoordt. Maar hij moet ook iets gezegd hebben, omdat het een tijdje duurt voor ik op mijn beurt ook weer antwoord: ‘Toch. Dat kunt U heel goed, lieve God. U hebt het zelf gezegd. U hebt het me zelfs voorgesteld.’’ En na opnieuw een pauze nog dit gebed:

‘… Alstublieft, lieve God…. Laat me bij U blijven, alstublieft… zorg dat het ophoudt.’

Het is geen monoloog maar een dialoog! Wat is er die nacht gebeurd? Als gelovig mens zou je er jaloers van worden. Soms hoop je dat God iets terugzegt als je Hem aanroept. Maar de ervaring leert dat ‘stemmen uit de hemel’ nogal zeldzaam zijn. Deze atheïst hoorde die nacht wel iets, al staat het dan niet op het bestand (en dat is trouwens wel typisch voor het geloof, zie Psalm 77:20).

Evangelie.
Sprak Roll met God? Roept ze, naar het advies van Jesaja 55:6, God aan? Jesaja zegt er niet bij wat een andere tekst die aanspoort om God aan te roepen wél vermeldt; dat je God aanroept in moeilijke tijden (Psalm 50:15). De uitdrukking ‘nood leert bidden’ komt ergens vandaag. Overkomt dit deze atheïst? Of kan dat niet? Moet je minstens een vrome remonstrant of toegewijde gereformeerde zijn om daarvoor in aanmerking te komen?

Lees nog even verder in Jesaja. Even verderop in dit profetenboek staat dat God zich laat vinden door mensen die Hem niet zoeken (Jesaja 65:1, cf. Psalm 27:8). God heeft ons geloof niet nodig en laat zich blijkbaar ook niet uit het veld slaan door gebrek daaraan. Dat God zich laat vinden door wie Hem niet zoekt (Jesaja) zie ik als een verwijzing naar het evangelie van Jezus. Wie zocht een redder in een voerbak? Wie verwacht er iets van een gekruisigde? Toch vindt dit wonderlijke verhaal z’n weg – tot op vandaag.

2         Open ogen.
Roept Roll God aan of gebeurt er iets anders? Roll zelf houdt het erop dat de gescheurde slagader allerlei processen in haar losmaakte. Dat er blijkbaar dingen van vroeger omhoog kwamen, uit de tijd van toen ze als klein kind enthousiast in God geloofde. Vreemd komt me die verklaring niet voor. Daarmee bedoel ik dat apologeten erop wijzen dat (onderzoek aantoont dat) religie bij mensen hoort.[i] Dat is fundamenteler dan wat Roll zegt omdat zij het alleen heeft over datgene wat zij zelf aan religiositeit meekreeg.

Wel dacht ik het volgende toen ik Evelyn Rolls verklaring las over die dialoog met God. Ze zegt dat die gescheurde slagader als het ware een heel nieuw veld openmaakt in haar leven. Ze gaat actief aan de slag met dingen die ze zich vaag herinnerde aan familiegeheimen maar waar ze verder niks mee deed. Het leidt tot allerlei nieuwe inzichten. Haar boek is daar een aangrijpend verslag van.

Maar waarom gaat het dan niet net zo voor wat betreft haar gebed tot God? Waarom leidt dat niet net zo goed tot een nieuwe inzichten op religieus vlak?[ii] Zit de westerse reflex om God weg te bonjouren zo sterk ingebakken? Als haar arts het heeft over haar toestand op die bewuste nacht van het gebed tot God zwijgt ze over haar ervaring. Daar heb je het toch niet over met je arts?[iii]

Nu kun je zeggen dat het preken voor eigen parochie is om hier aandacht voor te vragen. Toch is er wel meer. Ik wil twee dingen noemen.

Verrijken.
Allereerst zie je in onze tijd dat sommige mensen zich bekeren tot de kerk of zich positief uitspreken over het christelijke geloof terwijl hun religiositeit vooral het belang van hun eigen (culturele) agenda dient. Dit is een weinig vrolijk stemmende ontwikkeling. Een die ook botst met Jesaja 55. Daar klinkt de uitnodiging om ‘zonder geld eten te krijgen’. Het gaat hier om iets fundamenteels in de Bijbel; genade. Iets wat je tot zo’n mens maakt dat je je ook ‘om niet’ in het leven staat, liefhebt en recht doet. De middeleeuwse mysticus Eckhart wees al op het gevaar dat je van God kunt houden zoals sommige mensen van koeien houden; om hun melk, kaas en vlees.[iv] Zo kun je je ook inlaten met God. Je gebruikt ‘God’ of ‘het geloof’ om je (westerse) cultuur te beschermen.

Bij deze ontwikkeling is een gezonde geloofsgemeenschap nodig. Een die een lange(re) traditie heeft van bezig zijn met ‘alles wat deugdzaam is en lof verdient’ (Filippenzen 4:8, zie liturgie). Als je dan een religieuze ervaring krijgt, zoals Roll overkwam, zul je ontdekken dat je echt niet de enige bent die zoiets overkomt. En dat er woorden en wegen zijn om zo’n ervaring verrijkend te laten zijn. Verrijkend voor jezelf en de mensen om je heen. Dat is nuttig en, denk ik, vandaag ook nodig.

Normaal.
Als tweede denk ik hieraan: Eveyn Roll is van een generatie die is opgegroeid met het geloof maar ervan is vervreemd. Maar past haar terughoudendheid of verlegenheid nog wel? Er is vandaag eerder sprake van openheid ten aanzien van geloof.

Hoe dat komt? De een begint over Corona. Je gaat meer nadenken over wat belangrijk is in het leven. De ander zegt dat het komt omdat we in onzekere tijden leven. Weer een ander meent dat het komt omdat de tijd voorbij is dat je je afzet tegen een ‘machtige’ kerk. Misschien leven we in een tijd waarin de wal het schip heeft gekeerd. Er is genoeg ‘afgeschoten’ wat met ons christelijke verleden te maken heeft.[v] Of misschien trekt God domweg harder aan de mouw van onze jas. Wie zal het zeggen?

Wat bedoel ik met die openheid? Net voor Kerst stond er een bericht op NOS.nl van een stel dat tot geloof kwam en onderdak vond in een kerk in Arnhem. Ze zeggen dat de stereotypen ten aanzien van de kerk niet kloppen en het stel ervaart de geloofsgemeenschap als warm. In onze gemeente kregen we dit recent ook te horen toen mensen tot geloof kwamen en gedoopt werden; ‘ik voel me geliefd als ik in de kerk kom’ kregen we vorige week te horen.[vi] We horen het in verhalen van mensen die meedoen met een introductiecursus (Alphacursus). Het doet goed om met elkaar in gesprek te zijn over de zin van het leven. Een nieuwe generatie is soms zelfs nieuwsgierig. Ik las op jullie site over de positief-enthousiaste reacties die jullie kregen tijdens de Rotterdam Night Walk 2024. Alsof er een wereld open gaat.

Naar jullie gebruik eindigen we deze dienst met het prachtige lied 978 (Aan U behoort, o Heer der heren):

Laat mij door de wereld gaan
met open ogen, open oren
om al uw tekens te verstaan

Tekens te over om te doen wat Jesaja adviseert; het goede leven te leven en God vrijmoedig aan te roepen. En dan eindig ik deze preek bij waar ik begon. Bij het gebed van een atheïst. Evelyn Roll heeft zo haar eigen verklaring voor wat haar overkwam. Toch viel me nog iets op. Ze zegt dat ze het bestand van haar gesprek met God afluisterde met een bonzend hart.

Ja. Wie hoort zoiets onberoerd aan? Waar gaat jouw hart sneller van kloppen? Hoe kijk je naar de wereld om je heen?

’t Is alles een gelijkenis
van meer dan aards geheimenis
(lied 978).

===========================================

Deze preek is te zien als een vervolg op de preek die ik vorig jaar hield in de Arminiuskerk: Leven als een lofzang. Preek Psalm 8.

Toelichting op de preek:
[i] Ik neem hier voetnoot i inzake een Godsbesef (sensus divinitatis, Calvijn) over van mijn preek van vorig jaar in de Arminiuskerk: ‘Dat er in de menselijke geest van nature een zeker besef van Gods bestaan aanwezig is, achten wij niet voor discussie vatbaar’ (Calvijn, Institutie Boek I. Hoofdstuk 3.1. Vertaling De Niet). Apologeet A. Plantinga over sensus divinitatis: zie filmpje op Youtube. Bij Plantinga heeft sensus divinitatis een andere plek dan bij Calvijn: “Terwijl Calvijn (1509-1564) over de ‘sensus divinitatis’ spreekt in het kader van het benemen van onschuld voor de mens die leeft buiten de bijzondere openbaring, geeft Plantinga dit begrip ook een positieve plaats in zijn kennisleer. Hij spreekt over de ‘sensus divinitatis’ als een cognitief vermogen.” Voetnoot 25 van Overtuigend gezag. De schriftvisie en wijze van omgang met de Schrift van Alvin Plantinga van P. de Vries in Theologia Reformata 61/2 (2018). Paas en Peels schrijven over deze twee mechanismen: HADD (Hyperactive Agency Detection Device) en ToM (Theory of Mind). Zie onder 1.1 Religie hoort bij onze natuur in God bewijzen (2015).
[ii] Roll vertelt dat ze afhaakte vanwege vragen over God en lijden, God en het kwaad en de negatieve rol die het geloof heeft gespeeld in de geschiedenis. Hoe relevant en terecht dit ook is, daarmee is niet alles gezegd. Er zijn tal van ‘antwoorden’ te geven. Over God en lijden zie Mijn God waarom? God en lijden themadienst 1 en God en lijden themadienst 2.
[iii] ‘De verslaggeefster is verdwenen. De neurowetenschapster ook’ zegt Roll in haar boek (pagina 245).
[iv] Eckharts preek over Jezus Sirach 50:10 Quasi vas auri. De preek is te vinden op pagina 304 van de preekbundel Over God wil ik zwijgen. Vertaling C.O. Jellema, Historische Uitgeverij Groningen (2001). Online is de preek hier te vinden.  
[v] Zie mijn Alternatief voor Europese leegte in NRC en NRC Next (2016).
[vi] Zie preek Het bad van de wedergeboorte (2024) en preek Een nieuw begin in Jezus’ naam (2025).

Liturgie

Welkom en aansteken van de kaars door lid van de kerkenraad

Orgelspel (gemeente gaat staan)
Aanvangslied Psalm 65:1 De stilte zingt U toe…

Votum en groet
Antwoordlied Tot U, Heer, is ons hart gericht (gemeente gaat zitten)

Inleidende Bijbellezing Filippenzen 4:4-9
Gebed
LB 675:1 Geest van hierboven 

Lezing: Jesaja 55:1-6
Preek
Stilte
Orgelspel

Afkondigingen (alleen als er iemand is overleden)
Voorbeden en stil gebed, afgesloten met gezamenlijk gebeden ‘Onze Vader (oec. versie)’

Tijdens de eerste twee voorbeden 367b
V Zo bidden wij tezamen
A Heer, onze Heer, ontferm u over ons.

Onze Vader die in de hemel zijt,
Uw naam worde geheiligd;
Uw Koninkrijk kome;
Uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel. 

Geef ons heden ons dagelijks brood;
En vergeef ons onze schulden,
Zoals ook wij onze schuldenaars vergeven; 

En leid ons niet in verzoeking,
Maar verlos ons van de boze.
Want van U is het Koninkrijk
En de kracht en de heerlijkheid
In eeuwigheid.
Amen.

Mededelingen

Collecte voor diaconaal, wordt soms toegelicht door lid diaconale commissie Collecte voor eigen gemeente (twee collectes achterelkaar)

Slotlied LB 103c: 1 en 3 Loof de Koning…

Uitzending en zegen

De HEER zegene u en behoede u;
de HEER doe zijn aangezicht over u lichten en zij u genadig;
de HEER verheffe zijn aangezicht over u en geve u vrede.
(Numeri 6)

Antwoordlied 978: 4 (staande) Laat dan mijn hart…

Orgelspel

Verdere ontmoeting

=== einde ====