Er is de laatste jaren groeiende aandacht voor een tegenbeweging in de economie: de beweging van het genoeg. Bijzonder interessant is daarbij de aandacht voor het religieuze karakter van de economie. De Bijbel gaat zowaar weer open. Maar is dat te zien als het werk van de Geest van Jezus? Of is er iets anders aan de hand? Anders gezegd: hoeveel hebben Jezus en onze economie werkelijk met elkaar te maken?

Geld is onze God
‘Geld is onze God’ stond op 17 oktober 2013 op de cover van De Groene Amsterdammer. De ondertitel luidde: ‘Economie als religie. De Mammon is dood, en wij hebben hem vermoord.’

Onafhankelijk van de religieuze achtergrond van de geciteerde wetenschappers worden er in het artikel steeds verbanden gelegd tussen de economie en het (christelijke) geloof. Zo wijst de filosoof en atheïst Critchley op een merkwaardige tegenstelling in onze cultuur. Aan de ene kant zien wij onszelf als moderne mensen zonder bijgeloof, aan de andere kant is het kapitalisme even hard een (bij)geloof. De economische crisis is volgens Critchley dan ook een vertrouwenscrisis. Het is niet voor niets dat de Romeinen soms de godin Fides (vertrouwen) op hun munten hadden staan. Een ander voorbeeld van het verband tussen economie en geloof is het woord ‘krediet’, dat van ‘credo’ (geloof) afkomstig is. Ook worden centrale bankiers vergeleken met de hogepriesters van vroeger. En het woord ‘schuld’ spreekt in dit verband voor zich.

onafhankelijk van de religieuze achtergrond leggen wetenschappers steeds verbanden tussen economie en (christelijk) geloof

Vooral als de econoom Thomáš Sedláček aan het woord komt, valt het verband tussen economie en geloof op. Voordat Thomas Piketty met zijn boek Kapitaal in de 21^ste eeuw (2013) veel aandacht kreeg, was Sedláček een veelbesproken figuur. Hij verstaat als geen ander de kunst om zijn vakgebied toegankelijk te maken voor een groot publiek. Sedláček werd vooral bekend door zijn bestseller De economie van goed en kwaad.[i] Op inspirerende wijze laat hij daarin zien hoe Bijbelse geschiedenissen als de voorraadschuren van Jozef en oudtestamentische wetten inzake de sabbat van toepassing kunnen zijn op de economie van vandaag.

Sedláček zegt dat Jezus voortdurend economische taal gebruikte. Hij denkt dan aan een woord als ‘vrijkopen’. Dat woord slaat volgens de econoom in eerste instantie op het vrijkopen van iemand die door ontstane schulden in de slavernij is terechtgekomen.

In zijn boek voegt Sedláček heel wat van dit soort voorbeelden toe. Jezus blijkt voor zijn denken over een goede economie een inspirerend persoon te zijn. Vooral omdat Jezus een beslissende stap zette: Hij schrapte volgens Sedláček de boekhoudkundige berekening van goed en kwaad en zette daar genade voor in de plaats.

Terug van weggeweest
Deze verandering in het denken over onze economie is zeer welkom en interessant, maar geeft ook te denken. Is deze verandering te duiden als een vrucht van de Geest van de verhoogde Jezus, afkomstig uit een cultuur waarin het christelijke geloof diepe sporen heeft achtergelaten? Het Westen laat ‘de christelijke God’ steeds verder achter zich en zou Hem het liefste afschaffen. Toch steekt het nieuwtestamentische begrip ‘bekering’ in deze economische omwending de kop op. Want niet alleen worden de grenzen aangewezen van een systeem dat alleen maar méér wil, ook krijgen onderlinge verhoudingen meer aandacht en klinken er pleidooien voor schuldkwijtschelding voor de allerarmsten. Jezus rekende immers ook niet, maar schold kwijt. Dat is indrukwekkend en bijzonder.

Tegelijk is er meer aan de hand dan bekering. De manier waarop religie bij het gesprek over de economie wordt betrokken, sluit naadloos aan bij de religieuze opleving van onze tijd. Zo zei de bekende columnist J.L. Heldring bij zijn terugblik op vijftig jaar opinieschrijven dat God terug is van weggeweest (NRC Handelsblad, 4 januari 2010). In tegenstelling tot wat gedacht werd in de jaren vijftig van de vorige eeuw, laat God zich blijkbaar niet uit het veld slaan. Vandaag word je als gelovige – in ieder geval tot op een bepaald niveau – serieus genomen.

De manier waarop religie en economie aan elkaar verbonden worden, past helemaal in onze tijd van opleving van het religieuze

Dat uit zich op verschillende manieren. The Passion blijkt bijvoorbeeld in toenemende mate een kijkcijferkanon te zijn. Mensen met diverse religieuze achtergronden zijn om heel uiteenlopende redenen geïnteresseerd in dit spektakelstuk. Net zo goed biedt het populaire magazine Happinez allerlei spiritueels aan zijn lezers aan.

In die zin verbaast het in het geheel niet dat verschillende denkers economie en religie aan elkaar verbinden. Dat past helemaal in een tijd waarin religie weer ‘mag’. Maar dan rijst er tegelijk een vraag: over welk geloof en over welke God gaat het?

Reus
Deze vraag wil ik meenemen naar Sedláčeks boek De economie van goed en kwaad. Daarbij richt ik me op zijn manier van spreken over het Oude en Nieuwe Testament, toegespitst op Jezus.

Het Oude Testament – door Sedláček ‘Hebreeuws denken’ genoemd – is volgens de Tsjech gericht op déze wereld en heeft altijd een morele dimensie: de complexe wetten beloven een betere wereld, waarbij liefde de toon aangeeft. Het Nieuwe Testament – dat in het boek ‘het christendom’ heet – richt zich volgens Sedláček op de kómende wereld (het koninkrijk Gods). Daar worden morele daden beloond. Op een meer fundamenteel niveau is volgens Sedláček te zeggen dat Jezus de economie van goed en kwaad afschaft. Alle moraalsystemen die op zoek zijn naar schuld, worden volgens Sedláček in één klap verdrongen omdat Christus boete doet voor onze schuld. Deze onverdiende genade leidt tot een economie van solidariteit, gedragen door liefde. Sedláček zegt het zo: ‘De fundamentele boodschappen van het christelijke geloof in onze economische tijd (zijn) veel beter te begrijpen als wij ze interpreteren in hun (oorspronkelijke) economische terminologie.’

Sedláček geeft zelf aan dat de theologische exegese in zijn boek wel verdiept kan worden. Maar dat vind ik niet zo interessant. Veel spannender is het punt of Sedláček niet vooral laat zien hoe megagroot en dominant economie in onze tijd is geworden. Alles past in het frame van de economie. Economie is vandaag de reus die alle aandacht naar zich toetrekt. Als het Centraal Bureau voor de Statistiek gunstige cijfers heeft, veert heel Nederland op. God en geloof kunnen hier niet aan ontsnappen. Het Bijbelse denken en de persoon van Jezus worden in De economie van goed en kwaad ingezet voor de verbetering van de economie. Sedláček gebruikt economische dilemma’s als kader bij het lezen van de Bijbel. Maar al heb je daarmee een prachtig doel voor ogen, dat wil nog niet zeggen dat je daarmee recht doet aan wat de Bijbel zegt en wie Jezus is.

Sedláček laat zien dat economie de frame is geworden: God en geloof worden in het kader van de economie behandeld

Omgekeerde kredietcrisis
Om dit goed te zien, kun je mooi beginnen bij de door Sedláček genoemde Bergrede. Jezus spreekt daarin opvallend over liefde voor je vijand en het onbaatzuchtig uitlenen van geld. Jezus zegt dat je moet uitlenen zonder iets terug te verwachten (Lucas 6:35). Je geeft uit pure liefde. Je geeft omwille van de ander. Als je zó doet, zegt Jezus, ben je werkelijk kind van de allerhoogste. God is immers ook goed voor ondankbare en kwaadwillige mensen.

In deze toepassing ontdek je dat het Jezus gaat om iets groters dan het weggeven van geld of goed. Jezus wil dat wij op God gaan lijken en Hem vertrouwen en liefhebben, in alles van ons leven. Jezus zoekt échte durfinvesteerders: mensen die zich vol vertrouwen allereerst richten op wie God is en wat Hij zegt.

Zo heeft God het in het Oude Testament ook steeds voorgehouden in alle wetten en regels die Hij gaf (Deuteronomium 6:4 en 5). Die teksten laten mooi zien dat het God altijd om het vertrouwen gaat waar Jezus het over heeft. God zei dat zijn volk, als het op Hem vertrouwde en zijn aanwijzingen volgde, zo gezegend zou worden dat andere volken leningen bij hen zouden aanvragen, terwijl zij zelf niets zouden hoeven te lenen (Deuteronomium 15:6). Dat is de omgekeerde kredietcrisis!

Jezus is het Godsvertrouwen geworden dat ons ontbreekt: Hem vertrouwen en gehoorzamen in alles van je leven

Wie naar de Heer luistert, ontdekt dat het in de Bijbel niet gaat om dilemma’s zoals Sedláček ze schetst als hij spreekt over gerichtheid op deze wereld of de komende wereld. De Bijbel vertelt dat er iets in ons is wat ervoor zorgt dat we God liever niet vertrouwen. Wij doppen in kleine en grote dingen liever onze eigen boontjes. Maar God laat het daar niet bij zitten. God geeft in Jezus het vertrouwen dat ons ontbreekt. Jezus werd arm, naakt, bespot. Hij werd gekruisigd. Zo heeft Hij ons rijk gemaakt (2 Korintiërs 8:9). Dankzij Hem worden we als Gods eigen kinderen aangenomen en naar zijn beeld vernieuwd (Kolossenzen 3:10). Zo begrijpen we de door Sedláček gebruikte Bergrede ten diepste. Wie bij geven of economische systemen blijft steken, mist de grootste schat. Jezus zelf is de briljant van de Bergrede. Hij zorgt dat wij op God gaan lijken.

Nieuwe economie
Dankbaar bezien we de nieuwe manier van denken over de economie, waarbij geloof een rol speelt. Tegelijk is het zaak om op te letten. Jezus past in geen enkel frame, en al helemaal niet in het belangrijkste frame van onze tijd.

Jezus gaat eindeloos verder dan het herstructureren van economische modellen. De oudtestamentische sabbatsmodellen lopen bijvoorbeeld uit op zijn oproep om naar Hem te komen, omdat Hij alleen rust geeft (Matteüs 11:28-30). Niet voor niets gebruikt Jezus de sabbat vaak om te laten zien dat Hij degene is op wie alle volken hopen (Matteüs 12:1-21, Jesaja 42). En tegenover de tijdelijke voorraadschuren van Jozef beweert Jezus dat Hij zélf brood is dat duurzaam vult (Johannes 6:35). Ook belooft Hij eeuwig geluk voor wie goed omgaat met het geringste, met het tijdelijke bezit (Lucas 16:9). Wie de goede economie wil zien, moet dus starten bij Jezus.

De christelijke gemeente laat op een holistische manier zien dat Jezus een nieuwe economie schept

Het leven van de eerste christelijke gemeente is een zichtbaar teken van de werkelijkheid van Jezus’ woorden (Handelingen 2 en verder). Op een heerlijk holistische manier blijkt dat Jezus’ dood en opstanding tot een (h)echte gemeenschap leidt. Gebed en maaltijd, onderlinge zorg en verkonding vallen samen. Dankzij Jezus ontstaat er ook een nieuwe economie, waarin ieder alles gemeenschappelijk heeft. Een voorschot op het komende leven, waarin Jezus’ recht en welvaart zullen heersen. Dat dit leven alleen bestaat dankzij blijvende verbondenheid met Jezus, blijkt als de eerste zonde in de christelijke gemeente er uitgerekend één is die met geld en het daarachter liggende gebrek aan vertrouwen te maken heeft (Handelingen 5).

Gul
Vanuit bovenstaand perspectief is kortweg te zeggen: geld dat los komt te staan van Jezus leidt tot crisis. Dát voelen we vandaag. Deze tijd roept ons daarom terug naar de Heer zelf.

Het is zaak om dat niet alleen op de samenleving toe te passen, maar ook op onszelf. Volgen wij in onze eigen economie Jezus? Hoe snel beknibbelen we niet op giften als we minder binnenkrijgen dan gedacht? Hoe vaak gaat het in de kerk over geven? En kan en mag het dan concreet worden of is dat al snel privé?

Geld dat losstaat van Jezus leidt tot crisis; dat voelen we vandaag

De praktijk laat op dit gebied gelukkig bemoedigende voorbeelden zien. Onderzoeken wijzen bijvoorbeeld uit dat christenen gulle gevers zijn. In de vorige gemeente die ik diende, kregen we onverwacht te maken met een defecte kachel. Het was heel bemoedigend om van kerken om ons heen bakken met geld te ontvangen. Echt hartverwarmend.

Hoe prachtig zijn ook de vele initiatieven om, soms ook buiten de hulp van de overheid om, hulp te bieden aan de talloze mensen die vanuit het Midden-Oosten en Afrika in Europa onderdak zoeken. Zo maakt Jezus duidelijk dat zijn goede economie begonnen is.

OnderWeg, zaterdag 5 september 20

In Tussen kunst en kitsch – over de menswording van Gods zoon (Reformatie 2013) laat een schilderij treffend zien hoe de kerk vroeger de plek innam die de economie nu inneemt. Voor hier meer blogberichten over economie/geld, zoals God en geld (intro OnderWeg) en hier voor een preek over goede omgang met geld.

[i] Zie hier voor de bespreking van dit boek door Jan Westert in De Reformatie (23 augustus 2013, pagina 504-506 van die download).