In deze eredienst staan we stil bij ons slavernijverleden en de doorwerking daarvan in ons maatschappij. Welke rol speelde en speelt de kerk in dit verhaal?

Gastspreker in deze eredienst is Bianca Groen – Gallant, medeoprichter van de werkgroep Heilzame Verwerking Slavernijverleden en eerste assessor van het moderamen van de PKN. De bijdrage van Bianca vind je hieronder, bij punt 3 (Altijd het juiste moment om het goede te doen). Een voorbeeldliturgie staat onderaan de preektekst.

Gemeente van onze Heer Jezus Christus

1         Gods inclusieve samenleving.
‘Er komt een Turks stel in onze portiek wonen. Nu wordt ons appartement minder waard.’ Toen ik laatst bij een van jullie op bezoek was vertelden jullie dat dit gezegd werd door een van jullie buren. Hoe diep zit racisme in onze samenleving?

• Bij voetbal. Racistische spreekkoren. Niet voor niets maakten Georginio Wijnaldum en Frenkie de Jong een statement tegen racisme.
• Bij porno. Zoektermen als ‘Aziatisch’ (onderdanig) en ‘Arabisch’ (dominant) zijn populair, las ik van iemand die onderzoek deed naar racisme bij porno.
• Bij een volksfeest als Sinterklaas. Een paar jaar geleden werd er in Dordrecht onderzoek gedaan naar Zwarte Piet. Een hoog percentage Dordtenaren wilde die graag zwart houden.[i] We bedoelen er toch niks mee?
• Misschien ben je de TV-serie over de toeslagenaffaire aan het kijken. Buurtgenoten, in dezelfde levensfase. Jonge gezinnen. De een gaat het voor de wind. De ander, ‘die met de moeilijke achternaam’, krijgt onterecht onbetaalbare boetes aan de broek en loopt helemaal vast.

Hoe diep zit racisme in onze samenleving. Hoe komt dat? Wat te doen?

Gods plan.
We staan vandaag stil bij ons verleden van koloniale overheersing en de doorwerking daarvan in de samenleving van vandaag. Een belangrijk en teer onderwerp. We willen elkaar in het licht van Jezus zien.

Waarom is racisme zo’n smerige zonde? Omdat het regelrecht ingaat tegen Gods plan. De Bijbel leert God kennen als Vorst van de volken (Openbaring 15:3).[ii] Openbaring vertelt hoe Gods samenleving eruit ziet. Johannes mag een blik werpen in de hemelse troonzaal. Fantastisch. Een zaal vol witte mensen; mijn opa en oma en wat familie. Ehm… nee. Dit ziet Johannes:

U (Jezus) bent geslacht en met uw bloed hebt U voor God mensen gekocht uit alle landen en volken, van elke stam en taal…. Zij zullen als koningen heersen
(Openbaring 5:9&10).

Alle landen. Alle culturen. Iedere taal. Iedere huidskleur. Een eindeloos veelkleurig palet. Voor wij begonnen over ‘inclusieve samenleving’ was God al bezig die samenleving te maken. Het is vandaag eerste Advent. We steken de eerste kaars aan. We zien uit naar Jezus’ komst. Naar zijn inclusieve, racisme-vrije samenleving. Wat een feest is dat! Begin in Jezus’ naam alvast zo te leven.

2         Kerk en slavernij.
Maar waarom hebben wij het erover, vanmorgen? Wij zijn toch Jezus’ kerk? Wij doen toch niet mee aan racisme, uitsluiting of erger? Of betrap je jezelf er wel eens op dat dit ook in jou zit? En dan?

Expositie.
Op 5 november jl. zijn we met de jongeren van onze gemeente naar de Expositie Kerk & Slavernij geweest (Stationsgebouw). Gaaf dat jullie er zowat allemaal waren, jongeren. Het viel me op dat het heel stil werd toen Bianca vertelde over mensen die tot slaaf gemaakt werden en over de doorwerking van dat verleden in de maatschappij van vandaag.

Na de inleiding van Bianca waren de snacks en het lekkere drinken erg verleidelijk, zag ik. Maar jullie hebben allemaal ook iets opgepikt van de Expositie. (Wat) wist je van wat de Expositie liet zien? De Dordtse Synode – bij ons toch (als ‘goed’) bekend – die discussieerde over de vraag of kinderen van tot slaafgemaakten konden worden gedoopt. Kerk en Staat waren indertijd sterk met elkaar verweven.[iii] Predikanten die tot slaafgemaakten in dienst hadden. Hoe preek je dan over de verzen die Bianca net las uit Galaten 3:28 waar staat dat er in Christus geen slaafgemaakten of vrijen zijn? Bijbelse discussies en preken over welke rassen meer of minder waren; de uitleg en toepassing van de vloek van Cham (Genesis 9).[iv] Het levensverhaal van Jacobus Capitein (1717-1747). Hij was een tot slaafgemaakte Ghanees. Hij werd gedoopt en ging theologie studeren in Leiden. Capitein schreef over de vraag waarom christendom en slavernij goed samen kunnen gaan. Hij zat vast in het heersende systeem van het Nederlandse protestantisme.[v] Het loopt treurig met hem af. Capitein sterft op jonge leeftijd. God heeft zijn lichaam en zijn ziel.

Dit alles en meer zie je op die Expositie. Durf je dan Openbaring 5 over Gods inclusieve samenleving te lezen? De schrik slaat je om het hart.

Het was goed om bij die Expositie te zijn. Je bent verantwoordelijk; ten opzichte van God en je medemens. Je komt ergens vandaan (verleden) en je wilt werken aan de toekomst – een hoopvolle toekomst.

Hartelijk dank, Bianca, dat je, samen met anderen, ons wilde ontvangen en begeleiden. Ik wil jullie, gemeente, de Expositie aanbevelen. Vanmorgen ben je, Bianca, ook in ons midden bent. Om samen avondmaal te vieren en God te eren. Dat zet hopelijk de toon, ook bij dit existentiële onderwerp. En om je verhaal te vertellen. Ik wil je uitnodigen dat nu te doen.

3       Altijd het juist moment om het goede te doen. Bianca vertelt.
Het is erg in de mode. Misschien is het nodig….maar hoe lang moeten we ons schuldig blijven voelen?

Hoe kan je christen zijn, met de kennis die je hebt over de rol van de kerk en de inzet van de bijbel waarbij jouw eigen voorouders zijn onderdrukt, tot slaafgemaakt en ontmenselijkt?

Dit zijn 2 reacties die ik regelmatig hoor of lees op social media als reactie op bijvoorbeeld de tentoonstelling in het stationsgebouw en de tweede vraag wordt mij vaak ook persoonlijk voorgelegd.

Beide zijn misschien wel vragen….. die misschien ook wel bij u leven..

In ieder geval de eerste vraag (de schuldvraag) zou wel in uw hoofd kunnen zijn opgekomen toen u het thema van vandaag in de dienst hoorde.

Ik deel graag mijn reflectie op beide vragen met u. Als vierde generatie nazaat van totslaafgemaakte voorouders, ben en voel ik mij geen slachtoffer van ons gedeeld verleden. Een verleden van kolonisatie, slavernij maar ook de VOC /mentaliteit waar veel trots over is. Ik heb in Suriname een onbezorgde jeugd gehad en in Nederland kansen gekregen mij verder te ontwikkelen en ik heb lange tijd niet beseft dat ik als zwarte vrouw een ‘geprivilegieerd’ leven heb (gehad). In tegenstelling tot mensen voor wie het leven er anders uitziet vanwege het systeem waar we met zijn allen in leven en die zorgt voor de voorbeelden die Matthijs noemde. Voorbeelden van de doorwerking van de slavernij die grotendeels voor komt uit ons gezamenlijk koloniaal/ slavernijverleden en die zich uit in systemisch racisme (vanwege de ogen, waarmee er naar anderen , vreemdelingen , vluchtelingen , mensen die anders zijn  dan jezelf bent wordt gekeken is er binnen instituties een vorm van een andere benadering van ‘deze mensen’’ ontstaan , denk aan de belastingdienst, de politie en vele burgerlijke gemeenten, waar er bewezen sprake is van racisme) en uitsluiting.                                                             

Doorwerking dus van het slavernijverleden; Een tijd waarin mijn voorouders tot slaaf werden gemaakt op schepen die overvol werden beladen werden vervoerd. Alles wat hen tot mens maakte werd hen afgepakt. Geketend kwamen ze aan in een ander werelddeel , waar bleek dat ze eigendom waren van een eigenaar. Dus een product waren geworden, Ze weren gebrandmerkt en kregen een nummer en een naam die de slaveneigenaar hen gaf , maar mijn overgrootvaders en moeders waren sterke mannen en vrouwen die verzet pleegden ondanks het risico op zware lijfstraffen tot aan de dood toe. Dit heeft ruim 250 jaar geduurd[1]

En…. ben ik nu persoonlijk slachtoffer van dit slavernijverleden? Nee…… dat ben ik niet, maar als er geen slachtoffer is, is er dus ook geen dader of andersom. Dus zijn witte mensen vandaag de dag dader en dus schuldig aan dit verleden. Nee!!

Wat is het dan wel; Wij zijn wel gezamenlijke nazaten van deze collectieve geschiedenis en als uw voorouders nou wel of niet direct een aandeel hebben gehad hieraan als kinderen van een Vader hebben we wel een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Wij -als gemeenschap-, maar in het bijzonder wij als christelijke gemeenschap, wij Christenen hebben -met elkaar/ gezamenlijk- een verantwoordelijkheid om op te komen voor de ander, onze naaste en in het bijzonder de naaste in een positie waar er sprake is van onrecht, onrechtvaardigheid en/of machteloosheid. Wij kunnen niet wegkijken , want wij kennen vanuit de bijbel waarden als barmhartigheid, recht en gerechtigheid, vrede en naastenliefde. Ik hoef hier niet al de verhalen uit het Evangelie als spiegel tegen aan te houden.

En ….gelukkig heeft de Raad van Kerken waar uw kerkgenootschap vanaf januari 2025 ook lid van zal zijn in 2013 een verklaring uitgegeven waarin zij namens de lidkerken ook mijn kerkgenootschap de PKN de verantwoording nam voor de rol van de kerk in het slavernijverleden hebben veroordeeld en woorden uitgesproken als ;

‘’Als kerken weten we ons deel van dit schuldig verleden en moeten we vaststellen dat theologie in bepaalde omstandigheden misbruikt is om slavernij te rechtvaardigen’’en tot slot wordt de wens uitgesproken om samen met nazaten en met allen die gerechtigheid en vrede willen dienen te zoeken naar een samenleving waarin menswaardig leven, vrijheid, verantwoordelijkheid, solidariteit en respect elementaire waarden zijn[2]

Vervolgens wil ik tegen het licht houden de vraag ;

Hoe kan je christen zijn, met de kennis die je hebt over de rol van de kerk en de inzet van de bijbel waarbij jouw eigen voorouders zijn onderdrukt, tot slaafgemaakt en ontmenselijkt?

Mijn kort antwoord op deze vraag is, dat de interpretatie van de bijbel in het verleden door onze broeders en zusters (Christenen) niet mijn interpretatie is van diezelfde bijbel. De bijbel en de God waar ik in geloof en waarover ik in het Evangelie teruglees, is een Evangelie van liefde, die zijn grondslag vindt in de eerste 2 geboden waarbij Jezus zegt: `U zult de Heer uw God liefhebben met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand. Dat is het grootste en eerste gebod. Het tweede is daaraan gelijk: U zult uw naaste liefhebben als uzelf. Aan deze twee geboden hangen heel de Wet en de Profeten.

Dat sommige Christenen in het verleden deze tekst niet hebben gelezen of anders hebben gelezen is niet aan mij om daarover te oordelen.

In Openbaring 15:3 waar Matthijs eerder aan refereerde lezen we dat ALLE volken zullen komen en zich in aanbidding voor de Koning van de gelovigen zal laten vallen, omdat ze hebben gezien dat deze Koning rechtvaardig spreekt. Dit visioen heeft het over de inclusiviteit van ons allen dus ook van u en mij. Dit is waarom wij hoorders en uitvoerenden van Gods woord ons volledig dienen in te zetten voor alle onrecht en dus ook het onrecht dat racisme voortbrengt en hetgeen zich misschien onbewust in uw hoofd en handelen uitdrukt, maar ook dat van onze naaste, laten we hier allen alert op zijn en elkaar hierop aanspreken.

In het verleden hebben Christenen de Bijbel op een verkeerde wijze ingezet om mensen te onderdrukken. Er is ooit zelfs een slavenbijbel geweest, waarin alle teksten verwijderd waren die over vrijheid van mensen en gelijkwaardigheid gingen. Zo ver zijn onze broeders en zusters in het verleden gegaan! De gedachte dat het zwarte volk vervloekt is, komt voort uit het verhaal van Cham.’

Tegelijkertijd is het fenomeen slavernij een fenomeen waar Paulus in zijn tijd ook mee te maken had en waarbij hij aangaf dat Christus een geheel nieuwe werkelijkheid had gevestigd waarin dergelijk onderscheid niet langer gold. In Christus zijn de mensen ‘herschapen’. Ook wij directe of indirecte nazaten van totslaafgemaakten en van het systeem van slavenhouderij zijn herschapen, want in Christus is er geen onderscheid tussen Jood of Griek, slaaf of vrije man of vrouw. Want wij zijn allen één in Christus

4         Leeuw en lam.
Dankjewel, Bianca. The time is always right to do what is right (Martin Luther King). Zo sta je erin.[vi] En zo houd je het ons voor. Tot zegen voor ons.

Gemeente, we horen dit op eerste Advent. Op weg naar de samenleving die God voor ogen heeft. Die maatschappij waarin geen Jood of Griek is. Geen slaafgemaakte of vrije. Allen in Christus. Alle talen. Alle huidskleuren. Jezus baant die weg en neemt je mee. Wat betekent dit?

Onder ogen zien.
Ik hoorde van iemand die bij de Expositie stond dat mensen soms binnen komen lopen maar, als ze zien wat het is, gelijk weer omdraaien en weglopen. Waarom? Is het ‘niet prettig’? Te confronterend? Zie je het als ‘verleden’ (en er is vandaag al genoeg aan de hand)? Er zijn veel diverse stemmen als het hierover gaat. Luister goed naar elkaar.

Iets onder ogen zien is niet makkelijk. Maar het helpt je wel, denk ik, om te ontdekken hoe je met elkaar wilt samenleven en wat daarvoor nodig is. Een mooi voorbeeld is het Avondmaalstel in de Grote Kerk te Dordrecht. Uit onderzoek blijkt dat dat die gouden bekers en schalen grotendeels zijn betaald met geld dat verdiend is met slavernij. Zie je het voor je? Wij vieren straks avondmaal. ‘Het brood dat we breken is…’. Ja, wat is dat brood? Het lichaam van Christus; opgediend op de schaal van gebroken lichamen van de tot slaafgemaakten. In deze omgang met je medemens wordt Gods zoon opnieuw gekruisigd (Hebreeën 6:6).[vii] Er wordt nu gepleit om zo’n Avondmaalstel juist te laten zien. Toe te lichten waar het vandaag komt.

Zo kun je vandaag ook een tour door Dordrecht krijgen. Niet alleen om het moois te zien van de stad maar ook datgene wat verbonden is aan het slavernijverleden. En dat is heel veel in onze stad. Niet voor niets heeft onze voormalige burgemeester Kolff excuses aangeboden voor de rol die Dordrecht speelde in het slavernijverleden – een belangrijk moment. Overweeg dit. Je loopt dan anders door je stad. En je zit anders in de kerk als je dat Avondmaalstel hebt gezien. De omstandigheden zijn gelijk. Maar je ogen zijn anders. Je hart. En dat is belangrijk. Want met die ogen kijk je naar anderen. En met je hart heb je lief.

Generaties.
En dan laten we dat zien om te zeggen dat onze voorouders fout waren – en wij goed? En hoe weeg je mee wat toen de norm was en wat vandaag normaal is – waar later misschien heel anders tegenaan gekeken wordt? Wat komt hier veel in mee. Allereerst is het goed te zeggen dat iets niet-verbergen maar juist laten zien verstandig is. Een christen gelooft namelijk in de dag waarin alles in Gods licht komt te staan. Leef naar die dag toe, in eerlijkheid en bescheidenheid.

Vervolgens is het zaak om met twee woorden te spreken. Ja, mensen tot slaaf maken is een misdaad tegen de menselijkheid. En dit verleden laat tot op vandaag diepe sporen van zonden en wonden na in de kerk en in de maatschappij. Je kunt en mag daar niet bij weglopen. Zeg je dat omdat ‘wij’ beter zijn? Nee. Als vandaag Advent begint realiseer je je ook dat wij eens voor de Rechter komen te staan. En dan? Horen wij bij ‘de meeste mensen die deugen’? Als Jezus spreekt over zijn oordeel dan heeft hij het over verschillende generaties (Matteüs 12). Zijn wij beter dan de mensen toen? Een voorbeeld. Indertijd begon op den duur het besef op te komen dat slavernij echt niet kon. Maar de praktijk…. Je kunt toch niet zonder slaven? Komt die redenering je bekend voor? Vandaag gaan wij zo om met Gods schepping. We weten dat het anders moet. Maar die lastige praktijk. En Bijbelteksten gebruiken tegen tot slaafgemaakten zoals men toen deed? Lopen we vandaag niet hetzelfde risico als we LHB-ers op basis van Bijbelteksten een gelijkwaardige plek in de gemeente ontzeggen?

We staan voor Jezus. Jezus, Vorst van de volken die alle eeuwen overziet. Hij is ook de Heer die alle harten kent. Ook dat van jou. Waar leef je voor? Wil je je inzetten voor zijn goede samenleving? Ben je bereid om te kijken naar je blinde vlekken? Wil je je laten corrigeren en je laten leiden door zijn Geest?

Kracht.
Er is iets in Openbaring 5 dat ons nog meer zicht kan geven op het thema van deze dienst. God heeft een boekrol in zijn hand. Die rol staat voor Gods Koninkrijk. De rol zit potdicht en dat levert verdriet op. Er is geen perspectief. Dan wordt gezegd dat er een leeuw is die zo sterk is dat hij de rol kan openen. Maar als Johannes vervolgens blij opkijkt, ziet hij geen leeuw. Johannes ziet het tegenovergestelde; een lam – afgeslacht zelfs (Openbaring 5:6). En toch is dat lam die krachtige leeuw en die sterke leeuw dat afgeslachte lam. Jezus is beide. In Getsemane heeft hij dat laten zien.[viii] Jezus is dan zo zwak dat hij bijna sterft. Maar in die zwakke gestalte is hij een krachtige strijder op weg naar Golgota. Zo opent Jezus de deuren van Gods koninkrijk en ontstaat er perspectief.

Hoe helpt dit bij ons onderwerp van vanmorgen? In het getuigenis van tot slaafgemaakten en/of van hun nazaten hoor je dit geheim van Openbaring 5 over zwakte en kracht. Laat ik als voorbeeld Anton de Kom noemen. De Kom is in 2020 toegevoegd aan de Canon van Nederland. Je kent hem van zijn boek Wij slaven van Suriname. Als je zijn levensgeschiedenis ziet word je stil. En dan zie je de trekken van dat (afgeslachte) lam. Onvoorstelbaar wat hem is aangedaan. Discriminatie en racisme viel hem ten deel. Verbanning uit Suriname. Maar als je zijn boek leest hoor je een krachtig verhaal. Dan zie je die leeuw. Iemand met een hart vol liefde voor zijn land. Weet je hoe hij aan zijn levenseinde is gekomen? Tijdens de Tweede Wereldoorlog ging Anton de Kom in het verzet. ‘Hij had oog voor onderdrukten’ zei iemand daarover. Ja, hij wist precies waar dat over ging. De Kom is opgepakt en naar Duitsland afgevoerd – om daar om het leven te komen. Hij is bij God gekend.

Wat een kracht. Een geheim, als je zijn leven(sloop) beziet. En wat is die kracht vandaag nodig. In onze maatschappij staat zoveel op losse schroeven. Wie is er sterk genoeg om overeind te blijven? Wie heeft er lief als de polarisatie toeneemt? Stemmen uit het verleden mogen niet in het verleden blijven. Laten ze gehoord worden. Als die klinken, inspireren die ons tot op vandaag.

Zegen.
Ik rond af. Ik begon met de Turkse stel in het appartement. Hoe zou het met hen gaan? Turkse mensen zijn vaak heel gastvrij. Als zij hun buren uitnodigen – ook diegene die bang was voor financiële tegenvallers – zal er hopelijk het een en ander veranderen. Ga je de meerwaarde inzien van samen-leven.

Gemeente, we leven toe naar Jezus dag. Alles komt in zijn licht te staan. Zijn inclusieve samenleving komt eraan. Wees in hem gezegend en leef tot een zegen voor ieder die God op jou pad plaatst.

==========================

Zie Kerk, kolonialisme en slavernij. Verhalen van een vervlochten geschiedenis (2023). En/of ga naar de film Ni chaînes ni maîtres (2024).

Toelichting bij het verhaal van Bianca.
[1] https://historiek.net/driehoekshandel-trans-atlantisch/76128/.
[2]https://www.raadvankerken.nl/nieuws/2013/06/verantwoording-slavernij/.

Toelichting in verdere van de preek.
[i] Zie mijn brief over Zwarte Piet in AD De Dordtenaar (2019).
[ii] Zie Jezus, Heer van de volken. Preek (delen) Ezechiël 25-31.
[iii] Denk aan de Dordtse Leerregels. Die bedanken de overheid voor het beleggen van de Synode. Zie preek over de Leerregels en Artikel over de waarde van die Leerregels. Zie ook hoofdstuk 3 in het boek Kerk, kolonialisme en slavernij.
[iv] Zie hoofdstuk 9 ‘De vloek van Cham in het Nederlands debat over koloniale slavernij’ in Kerk, kolonialisme en slavernij (2023).
[v] Zie de epiloog (pg 156/7) van het in de vorige voetnoot genoemde boek.
[vi] Zie het Voorwoord van Kerk, kolonialisme en slavernij.
[vii] Zie handout preek Hebreeën 6:1 (waarin vers 6 ook even ter sprake komt).
[viii] Zie Getsemane onthult Gods reddingsplan. Artikel in OnderWeg (2021). En zie preek Jezus in Getsemane.

Voorbeeldliturgie

Welkom

Votum en groet (Sela)
PvN 84 Wat houd ik van uw huis

Gods leefregels (delen Kolossenzen 3)
Opw. 687 Heer, wijs mij uw weg

Gebed

Kinderen naar voren
He, luister mee Opw. Kids 112
Kinderen naar kring

Lezen Openbaring 5:1-10 Toen zag ik dit…
Verkondiging van het evangelie
LB 992 Wat vraagt de Heer nog meer van ons (alle verzen)

Viering heilig avondmaal (predikant leest stukje uit formulier), gaande viering en we zingen:

• Opw. 705 Toon mijn liefde
• Amazing Grace (Nederlands/Engels)
• Opw. 638 Prijs Adonai (leeuw en lam, Openbaring 5)

Dankgebed en voorbede

Collecte en kinderen komen terug uit kring

Opw. 818 Op die dag (Advent)

Zegen
Amen (gezongen)

Verdere ontmoeting

— einde —