Onderstaand artikel verscheen in OnderWeg (30 maart). Het blad heeft drie verschillende thema-artikelen over uitverkiezing. Neem een (gratis) proefabonnement om alles te lezen.

Wat is de achtergrond van de Dordtse Leerregels, waar gaan ze over, wat is hun functie en  zijn ze ook vandaag  nog relevant? Een ontdekkingstocht over de vraag of de Leerregels terecht of onterecht op grote afstand van ons staan.[i]

Je staat er nooit bij stil dat je heipalen onder je huis hebt staan. Daar zijn die palen ook niet voor bedoeld. Heipalen hebben de functie je huis stevig te laten staan. Zodat jij je leven kunt leiden. De Dordtse Leerregels kun je vergelijken met een heipaal en een woning. De Leerregels komen tot op grote diepte. Ze gaan over Gods eeuwige liefde voor zondaren (hoofdstuk 1, artikel 1 en 2, hierna steeds 1.1 en 1.2) en over Gods besluit tot verkiezing en verwerping (1.7). Als je daarover nadenkt, staat je verstand stil. Je beseft dat God niet is zoals jij. Hij kent ieder mens. Hij overziet heel de geschiedenis. Hoofdstuk 1 van de Leerregels eindigen dan ook met aanbidding van Gods eindeloze grootheid, goedheid en rechtvaardigheid (1.18; Romeinen 11:33-36). Tegelijk gaan de Leerregels over ons leven van elke dag. Ons ‘huis’ zogezegd. De Leerregels zeggen dat God het goede nieuws van Jezus aan iedereen bekend wil maken en dat jij voor Hem leeft (2.5). God neemt jou en jouw reactie op zijn evangelie volstrekt serieus (2.6). Juist deze eindeloos grote God wil echt in jou leven en werken. Mensen zijn immers ‘geen stokken en blokken’ (3 en 4.16). Tegelijk laten de Leerregels het geheim een geheim. Hoe Gods keuze en onze keuze zich precies verhouden, is namelijk niet rond te krijgen.

Onbemind
Dit zijn mooie woorden over de Leerregels, toch zijn ze vandaag onbemind. Hiervoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen.

Allereerst een kerkelijke. Veel gelovigen kennen de Leerregels niet. Ik las eens een stukje voor uit dit belijdenisgeschrift. Een gemeentelid gaf aan het een mooie passage te vinden. Daarop zei ik dat deze leer nu juist door Dordrecht verworpen  was (na elk hoofdstuk uit de Leerregels volgen namelijk de zogenaamde Verwerpingen).

Een belangrijker oorzaak is, denk ik, dat de kerken er weinig aan gedaan hebben om de Leerregels in hun historische context te laten spreken. Ze horen tot de drie Formulieren van Eenheid en zijn (daarom) bij voorbaat ‘waar’. Maar er is juist veel voor te zeggen dat men indertijd langs elkaar heen heeft gesproken en dat je alleen al daarom niet zomaar een beroep op een waarheidsclaim kunt doen.

Daarnaast zijn er ook buitenkerkelijke oorzaken voor de impopulariteit van de Dordtse Leerregels. Allereerst denken wij vandaag niet meer over waarheid zoals men dat vroeger deed. ‘De vaderen’ die de Leerregels schreven, worden vandaag gezien als religieuze fanatici. Ze worden zelfs weleens vergeleken met jihadisten. Ongetwijfeld beïnvloedt dit buitenkerkelijke denken ook hedendaagse kerkmensen. Zo blijven de Dordtse Leerregels op grote afstand staan.

Roerige tijd
Als je de Dordtse Leerregels zomaar begint te lezen, struikel je. Om ze te begrijpen moet je terug naar de tijd net na de Eerste Vrije Statenvergadering in Dordrecht (1572).[ii] Politiek en maatschappelijk gezien was het een spannende tijd. Je merkt aan het voorwoord van de Dordtse Leerregels dat kerk en staat nauw met elkaar verweven waren: God wordt gedankt dat de overheid een synode bijeenroept. Daar kunnen wij ons vandaag weinig bij voorstellen.

Ook binnen de kerk was er reuring. De felle strijd met Rome lag nog vers in het geheugen. De Reformatoren hadden het sola gratia ontdekt. De kerk was bang dat deze ontdekking onder druk kwam te staan door de Remonstranten, omdat die ervoor pleiten het aandeel van de mens in het eeuwig heil serieus te nemen. Zij legden dit pleidooi in 1610 vast in de Remonstrantie, een bezwaarschrift tegen de toen heersende opvattingen binnen de Nederduits Gereformeerde Kerk. Op dat bezwaarschrift reageerden in 1619 de Leerregels. Dat maakt het bij voorbaat lastig om ze goed te begrijpen. We lezen ze vandaag namelijk andersom: eerst de Leerregels en dan de Verwerpingen (van de Remonstrantie). Maar ook de Leerregels zelf waren dus al bedoeld als reactie.

Bovendien zag het leven toen er heel anders uit dan nu. Mensen hadden niet zoveel voorzieningen als wij nu hebben. Is er bijvoorbeeld hoop als er wéér een kind van je sterft? De Leerregels troosten die ouders: kinderen van gelovigen zijn heilig. Niet uit onszelf maar vanwege het genadeverbond (1.17). Dat is tot op vandaag troost voor ouders: veilig in Jezus’ armen. Het is knap dat zulke diepgaande Leerregels de mens niet uit het oog verliezen.

De Remonstranten in de beklaagdenbank. Vandaag zouden we dit een frame noemen. De Staten-Generaal betaalde voor de prent waarvan het stadsbestuur van Dordrecht een schilderij liet maken door Pouwels Weyts de Jonge. Foto (jmh, met toestemming geplaatst) gemaakt bij de opening van van Ode aan de Synode in het Dordrechts Museum.

Cultuurkloof?
Het is te simpel om te zeggen dat alleen een cultuurkloof ons scheidt van Dordrecht 1618/19. En dat wij bepaalde dingen gerust achter ons kunnen laten. Gelovigen zijn immers met elkaar verbonden in de heilige katholieke kerk. Dan mogen de rollen ook omgedraaid worden en stellen de Dordtse Leerregels ons indringende vragen. Ik noem er twee.

Wat is jouw levensverzekering?

1. Sterven en naar de hemel gaan was toen een grote realiteit voor de mensen. Vandaag leven wij voor het hier en nu. Gerenommeerd politicus Piet Hein Donner zei dit mooi bij de opening van het jubileumjaar van de Leerregels. Hij vergeleek de discussie van Dordt 1618/19 met onze discussies over pensioenen. Toen had men de hemel als goddelijke ‘voorziening’, vandaag hebben we euro’s en fondsen voor een fijne oude dag. Inderdaad. Durf vandaag maar eens een paar procenten van het pensioen af te halen…
   Daar zit wat achter. Als er namelijk niets is behalve dít leven, moet je er nu ook alles uithalen. En dus is de vraag voor ons: hoe geseculariseerd zijn wij? Kunnen wij niet iets leren van de tijd van de Leerregels? Wat kunnen christenen vandaag namelijk snel opgaan in het hier en nu.[iii] Toen we met een groep christenen een stukje uit de Bijbel lazen over de hemel en de hel zei eentje nonchalant: ‘Dat zie ik wel als ik sterf.’ Dat klinkt aantrekkelijk hedendaags. Maar is het de Bijbelse spiritualiteit? Een christen ís al gestorven (Romeinen 6:3). En de Bijbel spoort ons aan te bedenken welke toekomst ons wacht (Efeziërs 1:18-21).

Zijn wij in zonde ontvangen en geboren?

2. Ga nu eens terug naar de allereerste zin van de Leerregels. Daarin staat dat alle mensen in Adam gezondigd hebben (h 1, 1). Het is opvallend dat er in de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt juist op dit punt discussie is. Willen we de eerste doopvraag waarin dit beleden wordt wel zo laten klinken in een kerkdienst? Klaas-Willem de Jong, docent Kerkrecht aan de Protestantse Theologische Universiteit, wijst erop dat die vraag ook onderwerp van discussie was voorafgaand aan en in de tijd van de Dordtse Synode (Nederlands Dagblad, 26 februari 2019). Wat betekent het voor het openbaar belijden van onze nietigheid en/of de gevallen wereld als we verschijnen voor de heilige God? Waar precies zit onze moeite op vast? Zijn de Dordtse Leerregels hopeloos ouderwets dat ze plompverloren inzetten met zondekennis of zijn wij misschien van het padje?[iv]

Geheim
Dit brengt me op de belangrijkste rijkdom van de Dordtse Leerregels. Ik volg op dit punt Bram van de Beek (Lichaam en Geest van Christus, 2012). Hij zegt dat de gedachten van de Remonstranten zich bewegen op het niveau van de menselijke vrijheid en dat God op die manier in de categorieën van de schepping wordt binnengebracht. Maar in de klassieke theologie is altijd sprake geweest van een categoriaal verschil tussen God en mens. Juist vanwege dat verschil is er geen sprake van concurrentie; ons willen en werken vinden hun grond in Gods beslissen en handelen. Denk aan de woorden van Paulus. Hij spoort de gelovigen aan om zich voor hun redding in te spannen, in diep ontzag voor God, ‘want het is God die zowel het willen als het handelen bij u teweegbrengt, omdat het hem behaagt.’ (Filippenzen 2:12,13). Zo’n zin is een en al geheim. De leer van de uitverkiezing gaat dan ook over het diepste geheim van mensen, dat verborgen ligt in God. Theologisch heeft Dordrecht 1618/19 dat goed gezien en gezegd. Uitverkiezing moet dan wel een plek krijgen bij het spreken over de Geest en zijn werk. Anders verval je  in systeemdenken. Dat is funest voor de vrijheid die de Geest ons geeft in het kind-zijn van God (Romeinen 8:15).

Enthousiast
Diezelfde Geest maakt Gods geheimen zichtbaar aan zijn kinderen. Denk aan de missionaire setting, het Bijbelboek Handelingen. Het geloof en de Geestesgaven zijn niet te koop (Handelingen 8:4-25). Zo werkt het niet. Hoe dan wel? Ja, wie zal zeggen hoe Gods geheimen zich voltrekken? De Bijbel zegt het soms, haast terloops, nadat mensen gehoor geven aan de verkondiging van het evangelie van Jezus: ‘(…) Allen die voor het eeuwige leven bestemd waren aanvaardden het geloof’ (Handelingen 13:48b). Buitenlandse missionaire kerken zijn vaak enthousiast over de Dordtse Leerregels. Zij herkennen in dat geschrift de Geest en zijn werk. De Geest is immers Heer en maakt levend (Nicea). Gelovigen gaan zichzelf zien als bewogen door de Geest (Johannes 3:8). Anderen willen het juist graag op een rijtje krijgen. Ze willen er een systeem van maken om zo zelf controle te houden. Schitterend wordt dat onthuld in de vraag van de gelovige Nikodemus: ‘Maar hoe kan dat?” (Johannes 3:9)?[v] Maar God is God, Hij werkt op zijn manier en roept mensen op om Christus te erkennen (Johannes 3:10-21).

Heipalen
Ik begon met de Dordtse Leerregels te vergelijken met heipalen en een huis. Dat beeld laat goed zien hoe relevant de Leerregels vandaag voor ons zijn. Paalrot is vandaag een serieus probleem. Extreme droogte zorgt ervoor dat eenmaal in de grond geheide palen aangetast worden. Dat heeft grote gevolgen. Zo kun je ook op een geestelijke manier naar onze samenleving kijken. Deze wordt ‘droog’: steeds minder mensen geloven in God. We raken onze vaste Grond kwijt. En áls het al over God gaat, dan is God bijna altijd iets dat in ons verlengde moet liggen, bijvoorbeeld als het gaat om de invulling of zin van óns leven.[vi] Je kunt dus zeggen dat de tijdgeest die tot uiting kwam bij de 17^de-eeuwse Remonstranten het gewonnen heeft. Wie ervaart of gelooft nu nog dat God van een heel andere categorie is dan wij (zie hierboven)? Alleen als je beter gaat kijken en luisteren, ontdek je: Jezus is de levende (Lucas 24:5b). En de Geest laat zich niet uit het veld slaan; soms komen mensen ineens tot geloof.

Geleefd geloof
Soms namelijk kloppen statistieken en verwachtingspatronen  niet. Denk aan de bekende journalist Stephan Sanders. Op de vraag waarom hij in God was gaan geloven zei hij: omdat ik al gevonden was. Dat antwoord is het geleefde geloof van de Dordtse Leerregels.  God kiest uit wie Hij wil. En God maakte zijn keus al voordat de wereld werd gegrondvest (Efeziërs 1:4). Gods genade is volstrekt vrije genade. En toch is er ook iets veranderd. Het geheim van de Leerregels komt uit onverwachte hoek. Niet uit een ‘gevestigde’ kerk. Maar uit de mond van een bekende, seculiere journalist. Hoe kan dat? Ik vraag me af of het antwoord van Sanders een soort goddelijke humor is. Als de Geest je op onverwachte wijze aanspreekt, ga je beter luisteren. En nog eens zoeken. In de kelder van de kerk ligt nog een boekje te verstoffen. Dat boekje gaat over het geheim waarvan Sanders getuigt. Mijn voorspelling is daarom dat Nederlandse christenen binnenkort ontdekken hoe relevant de Dordtse Leerregels wel niet zijn.

OnderWeg, 30 maart 2019

Zie Gods bevrijdende keuze. Preek Dordtse Leerregels.
Zie Volharding der heiligen. Inleiding over DL hoofdstuk 5, in het kader van Ode aan de Synode voor het Klein Convent.

[i] Dit artikel is een bewerking van een preek Gods bevrijdende keuze over de Dordtse Leerregels.
[ii] Zie Vrijheid is niet te koop. Hagepreek bij gedenken en vieren Eerste Vrije Statenvergadering 19 juli 1572.
[iii] Zie Nieuw leven is begonnen. Themadienst over dit en het toekomstige leven.
[iv] Zie Discussie over doopvragen is teken van secularisatie.
[v] Zie Op een nieuwe manier mens worden; een preek over dit gedeelte over wedergeboorte uit Johannes 3.
[vi] Zie Christus en cultuur (OnderWeg, 2015), vooral het einde van dat artikel. En zie noot iv.