Jeugddienst, voorbereid en mede ingevuld met en door jongeren. Thema: (on)vrije wil. Heeft God alles vooraf bepaald? Hebben mijn keuzes zin? De liturgie staat onderaan de preektekst. Lezing: Psalm 139:1-18 uit de Bijbel in Gewone Taal.

Gemeente van de Heer, gasten

Als God alles al weet…
Voordat ik mijn mond opendoe
Weet u al wat ik ga zeggen…
Toen mijn lichaam nog geen vorm had, zag u mij al
Nog voordat ik werd geboren, wist u alles al van mij

Deze woorden staan in Psalm 139. David spreekt ze uit. Het onderwerp dat jullie, jongeren, hebben gekozen deze jeugddienst heeft met wat David hier zegt. Dit onderwerp: heb je als mens een vrije wil of bepaalt God alles? En áls God alles (toch) al weet… wat maakt het dan uit; wat ik doe, wie ik ben, welke studie ik kies, welke hobby ik heb, wat ik zeg?

Tjonge: jullie hebben geen makkelijk onderwerp gekozen!

In de loop van de eeuwen is over deze vraag heel veel nagedacht en geschreven. Bijvoorbeeld door christenen als Augustinus (354-430) en de reformator Calvijn. Mensen die tot geloof komen of die zich eens willen verdiepen in het christelijk geloof stellen zichzelf vroeg of laat de vraag: hoe zit het met God die alles weet en mijn leven, mijn vrijheid en mijn keuze?

Je kunt met dit onderwerp als een knoop ervaren. Het is groot, ‘te moeilijk’  (cf. Psalm 139:17). En dan: de sprong maar wagen? Of misschien toch niet?

We gaan er vanmiddag natuurlijk niet zomaar ‘uitkomen’. Geloven in God is niet een puzzel die je legt of een raadsel dat je oplost. Maar wie weet wat de dienst en ons gesprek erover brengt.

Voordat we verder gaan, is het goed te zeggen dat er vanmiddag ook iets niet aan de orde komt. In het gesprek dat we over deze dienst hadden, kwam na een tijdje de vraag aan bod hoe het zit met het (ontstaan van) kwaad (en zonde). Dat is logisch want die vraag heeft te maken met het onderwerp vrije wil. Maar om ervoor te zorgen dat we niet zo’n lange dienst hebben dat er straks geen prik meer in de cola zit en de chips zacht is, gaat het vanmiddag (alleen) over de vraag naar de vrije wil. Als jullie het onderwerp over het (ontstaan van) kwaad/zonde aan de orde willen hebben, dan stel ik voor dat we dat een andere keer doen.[i]

De vraag van vandaag
Het interessante aan het thema dat jullie kiezen is, is dat het heel actueel is in onze maatschappij. Je zou denken: nu vandaag de dag telkens minder mensen in God geloven, waait de vraag naar de vrije wil vanzelf wel over. Niets minder is waar. De vraag komt op een andere manier terug. Kijk eens naar deze bekende boektitels

De vrije wil bestaat niet (UvA-hoogleraar Lamme)
Wij zijn ons brein (hersenonderzoeker Swaab)

We weten telkens meer van leven. Het ontstaan van leven. De werking van onze hersenen. Zíjn we onze hersenen? Is alles voorgeprogrammeerd in onze genen terecht gekomen zodat ons hele leven al vastligt? Zijn we het resultaat van een door toeval ontstaan leven? Mooi dat die vragen leven! Want die gaan over de zin van het leven. Is leven gewild of is het er toevallig? Wat denk jij?

Laten we eens luisteren naar wat André Aleman op dit punt zegt. Aleman is hoogleraar Cognitieve neuropsychiatrie en psychologie (UMCG/RUG. Er gaat niets boven Groningen). Aleman gelooft ook in God. Hij is christen. Hij zegt dit in een filmpje.

Ik vind het mooi wat Aleman zegt. Kun je bewijzen dat de mens geen vrije wil heeft? Nee. Grappig dat iemand die zegt dat wij ons brein zijn (Swaab) zichzelf een soort Calvinist noemt, alsof hij wat lijkt op die gelovige (Calvijn) die zoveel heeft nagedacht over de uitverkiezing en de vrije wil. Kun je bewijzen dat God ons gedrag stuurt of invloed heeft op onze hersenen en beslissingen? Nee. Aleman zegt: als ik als wetenschapper kijk naar wat er gebeurt in/met onze hersenen, is het niet gek om te zeggen ruimte voor de mens om te kiezen. Ook, misschien juist, als je gelooft dat God kiest en stuurt.

Wat  ik maar wil zeggen: de vrije wil is niet typisch een onderwerp waar gelovigen zich mee bezig houden. Je bent er niet ‘vanaf’ als je God buiten haakjes zet of niet in Hem gelooft. Het gaat over een levensgeheim. Het antwoord op de vraag naar de vrije wil heeft te maken met een wereldbeeld. Wat is leven? Bén je wat je kunt zien en bewijzen? Laat de werkelijkheid en het bestuderen daarvan ruimte voor het geloof dat God bestaat?

De Bijbel zegt: leven is gewild. God wil ook jouw leven. Hij stuurt je leven en kent je door en door. Ook als dat betekent dat jij alle ruimte hebt om te kiezen in Hem te geloven.

Als het helemaal aan mij zou liggen
Als het gaat om de vrije wil hebben wij gelijk allemaal vragen. Soms zelfs moeite. Als ik geen vrije wil heb: wat maakt het dan uit? Of, vanuit God gedacht: als God alles al weet voordat ik nog maar ga leven (Psalm 139), is het dan wel eerlijk wat Hij doet? Is Hij te vertrouwen?

Het hoort bij ons, mensen, om dat soort vragen te hebben. En het is goed om die vragen te stellen. Zeker in de kerk. Op het moment dat we in de kerk alleen maar (bekende) antwoorden geven of herhalen, gaat er iets niet goed. Soms moet je, ook in de kerk, een vraag gewoon maar eens laten staan. God is gelukkig veel groter dan al onze vragen (1 Johannes 3:20b).

Maar laten we het eens omdraaien. En dan gelijk ook maar het grootste bij de hand pakken wat er is: geloof en eeuwig leven. Stel: jij bepaalt of je gelooft en die keuze geeft de doorslag voor de vraag of je eeuwig met God leven mag. Probeer het je eens voor te stellen. God ziet jou voor Hem staan en zegt: aha, daar hebben we … (vul je naam maar in)! Zo. Eens even kijken. Jij bent gaan geloven in Mij, zie Ik. En je hebt allerlei goede dingen gedaan. Kom jij maar verder. Zal het zo gaan? Is God zó?

Als je het omdraait en de beslissing bij ons/jou legt; zie je wat er dan gebeurt? Dan wordt God een soort van (hemelse) administrator. Een soort weegschaal. Dan zegt God – ik overdrijf het even:
O: jij koos ervoor om te geloven en deed een heel wat goede dingen.
Maar wacht even: was jij er wel bij die jeugddienst toen op 19 maart 2017? Ja. Mooi (plusje).
Maar… je hebt niet tijdens heel de dienst opgelet (vraagteken).
Maar goed: de dag daarop heb je koffie voor je moeder gezet (plusje).
En de dag daarop … o nee, toen had Ik een dagje vrij; Ik weet dus niet wat je die dag allemaal uitgespookt hebt.
Alles bij elkaar opgeteld komen we dan op… (en dan komt het resultaat).

Is God zo? Of áls God bestaat; zou God dan zo zijn?

Wij kunnen voor ons gevoel in de knoop raken met de vraag naar de vrije wil. Je voelt jezelf beknot in je keuzevrijheid. Zeker voor ons mensen in 2017 geldt dat, denk ik. Wij kiezen álles zelf. Je telefoon(abonnement), de politicus die jou aanspreekt, of je gaat samenwonen of gaat trouwen – wij kiezen in onze maatschappij soms zelfs ons levenseinde. Logisch dat wij dan voelen: en waarom zouden we dan niet ons geloof kiezen; God en eeuwig leven? En ik wil er straks meer over zeggen. Op een bepaalde manier, denk ik, kun je namelijk best zeggen dat er een vrije wil is of, beter gezegd, verantwoordelijkheid van/voor ons mensen.

Maar draait het eens om. Als alles van jou en jouw wil/keuze afhangt: wordt het dan beter of makkelijker? Ik denk van niet. Dan zit je dan net zo goed met een dilemma. Een dat misschien nog wel ingewikkelder is. Want dan wordt het: geloof ik wel echt? Wat als je over tien jaar je geloof kwijtraakt? Is het wel genoeg wat ik doe voor God als ‘weegschaal’? En met wie zou je dat moeten vergelijken en hoe tellen de omstandigheden (opvoeding, kansen, tegenslag etc.) mee? Alle mensen! Dát is pas een knoop.

Luister dan nog eens naar Psalm 139:
U kent mij. In alles.
Mijn gedachten. Voordat ze ontstaan, weet U het.
Ook als het donker wordt in mijn leven bent U daar.

Dat is geen boekhouder. Geen weegschaal. Hier leer je, in de taal van de Bijbel, de Schepper kennen. Schepper van jouw leven. Die van je houdt. Hij kent je door en door. Hij geeft je leven. Hij laat niet los. Hij geeft het goede: geloof, eeuwig leven (Psalm 139:24, Nieuwe Bijbelvertaling). Hij wil je elke dag helpen. Bij het maken van een keuze. Het goede te willen.

God is geen telraam van goede of slechte dingen. God zegt niet: eens kijken, wie hebben we daar en hoe zit het met al jouw keuzes. God zegt welkom; mijn kind. Mijn mens. Zo houdt Psalm 139 en heel de Bijbel ons wie God is.

Als we bezig zijn naar de vraag van de vrije wil, zijn we bezig met een belangrijke vraag. Want het gaat over leven en de Bedenker van leven. Je kunt zeggen dat de Bijbel niet zozeer een antwoord geeft op onze vraag ‘hoe zit het precies met Gods vrije wil en mijn verantwoordelijkheid?’.

De Bijbel zegt: zo, zoals Psalm 139 zegt, is God – en je wordt uitgenodigd Hem te leren kennen. De Bijbel zegt niet alleen dat leven, jouw leven, gewild is. De Bijbel gaat eindeloos verder. God heeft er alles voor over gehad; zijn eigen zoon. Zó gaat God ervoor. Met zoveel passie en recht.

Jouw verantwoordelijkheid
Als het gaat om de grote dingen (geloof, eeuwig leven), dan zegt de Bijbel: Gód. Zoals we ook geloven: Jézus redt van de zonde en dood (Goede Vrijdag). Soms zie je van die kleine, korte zinnetjes in de Bijbel die onderstrepen dat God weet, kent en kiest. Als het evangelie van Jezus bijvoorbeeld door de wereld gaat, komen sommige mensen tot geloof. Dat wordt op een bijzondere manier opgeschreven in de Bijbel:

Alle mensen die God voor het eeuwige leven bestemd had, gingen geloven
(Handelingen 13:48, zie ook Efeze 1).

Dat is een geheim. Het geheim van de mensen die ervoor hebben gekozen om te geloven. Een geheim dat wij bij God moeten laten. Een geheim dat ervoor zorgt dat mensen nooit kunnen zeggen: kijk míj nou eens! Nee; kijk naar Gód (zie Efeze 2:1-10). Zo doet Psalm 139 steeds. David zegt: als ik nadenk over mijn leven en over hoe U dat maakt en daar steeds voor zorgt, dan snap ik er niks van (vers 17 & 18). Maar luister goed naar David. Hij zegt ook:

Ik ben dicht bij u, elke ochtend weer
(vers 18 d&e)

Ik denk dat David hier bedoelt dat hij vaak bidt. Hé. Wie kiest ervoor om elke ochtend bij God te zijn? David. Hij kan het ook niet doen. Hij wil blijkbaar bij dat grote geheim, God, zijn – ook al snapt hij dat geheim niet. Het spreekt niet vanzelf dat David dicht bij God wil zijn. David is de tweede koning in Israël. Met de eerste koning, Saul, ging het niet goed. Opvallend is dat er van Saul níet wordt gezegd dat hij God zoekt. Ook niet als God hem aan zijn jas trekt als Saul verkeerd doet (1 Samuël 15). Saul kiest voor een andere weg. Zijn eigen weg.

Psalm 139 leert ons op een bijzondere manier het geheim van God kennen. Een van jullie zei bij de voorbereiding: kijk, dat die Adam zondigde; dat is misschien niet zo vreemd. Hij was primitief. Zouden jij en ik dat hebben gedaan, met onze volle bewustzijn, als ontwikkelde westerse mensen? Een goed punt!

Laten we dat punt eens meenemen naar Psalm 139. David die opgeeft van God die zo goed is voor hem, weet heel goed wie God is en wie hij zelf is. Toen David op het toppunt van zijn macht was (hij was een machtig koning), deed hij iets ergs: hij pikte een vrouw in van een van zijn soldaten. Hij had seks met haar en liet haar man ombrengen. Ik denk dat als David in Psalm 139 zegt dat God hem zelfs in het donker kent, dat David dan bedoelt: in het donker van mijn hart. Ook in mijn foute dagen. David kan dat alleen maar zeggen in Psalm 139 omdat hij, anders dan Saul, zelfs met die verkeerde dingen naar God durfde te komen (zie hierover preek Psalm 51).

Zo is het met Adam ook. Hoe Adam eruit zag, weten wij niet precies. Allicht heel anders dan wij. Maar die eerste mens leefde juist, precies zoals Psalm 139 (vers 18d&e) zegt, dicht bij God. Adam ging elke dag met God om. Precies daarvoor had God mensen gemaakt (Genesis 1:26). Hoewel Adam dicht bij God leefde, koos hij ervoor om in te gaan op het voorstel van Gods tegenstander en liet hij de zonde in de wereld komen (Genesis 3).

Zie je: Adam, Saul, David. De een leefde dicht bij God (Adam). De anderen waren belangrijke, hooggeplaatste personen. God roept hen allemaal. Ook als ze verkeerd doen. Adam en David luisteren daarnaar. Ze willen (weer) bij God zijn. Die rode draad loopt door de Bijbel. Er staan geen mensen in de Bijbel die uitleggen hoe God is/werkt. Mensen doen mooie en verkeerde dingen. God roept hen. God roept ze allemaal. De Bijbel zegt: doe als Adam en David die zich lieten vinden door God. Hoor van mensen om je heen dat God kennen goed is. Kom terug als je afgedwaald bent, de weg kwijt. Blijf bij God als het je goed gaat.

Leef dicht bij God
Hoe zit dat met jou? Heb jij al gekozen om te geloven; bij God te willen zijn (Psalm 139)? Doe jij dat? Het levensgeheim van de (on)vrije wil leer je niet kennen door er afstand van te houden. Een geheim leer je kennen door het aan de ene kant een geheim te laten (het is van God). Aan de andere kant leer je toch iets van dat geheim kennen door erbij in de buurt te zijn/blijven. Denk aan je lievelingsfilm of lievelingslied. Steeds weer zie/hoor je die. Soms ontdek je er zelfs nog nieuwe dingen in. Zo is het met het geheim van het leven waarvan God de Schepper is en dat Hij, gelukkig maar, niet loslaat maar stuurt.

Heb jij gekozen voor Jezus? Ik hoorde van een jongere van 15 het volgende verhaal. Hij zei: er valt best wat te zeggen om te geloven in God. Er valt ook best wat voor te zeggen om dat niet te doen. Hij kwam, zei hij, op den duur tot de overtuiging: het kan allebei. Ik vroeg: wat heb je toen gedaan? Hij zei: ik dacht; ik moet het gewoon proberen. Proberen/doen: bidden, je richten op God. Luisteren naar Jezus. Meedoen als er kringen worden opgestart in de gemeente. Als er een Alpha-cursus is. Dagelijks op jezelf bidden (Psalm 139).

Het is goed om de vraag over de (on)vrije wil te stellen. Als je daardoor maar niet op afstand blijft van God. God laat zich zien in het leven van iedere dag. Als je voor Jezus kiest, zie je heel goed dat God er iets van zegt hoe je met elkaar omgaat. Daar is God. Hoe je leeft met elkaar als je verliefd bent. Daar is God.  Wat een goede werkhouding is als je een baantje hebt. Daar is God. In al die gewone dingen leer je God kennen. Als je geniet van een vrije dag. Dan kan het zelfs zo zijn dat ook jij een keer iets heel stoms doet. Zet je leven, ook met die fout, in het licht van God. Zoals David deed (Psalm 139). Het bijzondere van Psalm 139 is dit; God weet alles. En dat is o.k. Dat is vertrouwd. Hier spreekt een vrij mens. Gekend in alles.

Van de week zag ik een prachtige tweet voorbijkomen. Daar wil ik mee afsluiten.
Few can foresee whither their road will lead them, till they come to its end
(J.R.R. Tolkien).

Zo is het.

Zijn we vrij? Wordt je leven bepaald? Psalm 139 zegt: Een weet het. Dat is Hij die jou kent en redt. Leef elke dag dicht bij Hem.

—
Zie Gods bevrijdende keuze (preek Dordtse Leerregels) en Het loopt God niet uit de hand; een preek over Gods leiding in je leven, naar aanleiding van het leven van Jozef (Genesis) en Zondag 10 Heidelbergse Catechismus.

[i] Als je wilt, kun je een artikel lezen dat ik schreef over (ontstaan van) zonde, kwaad en de duivel. Ik schreef dat artikel naar aanleiding van een nieuw christelijk leerboek: de Christelijke Dogmatiek (2012). Je vindt dat artikel hier.

Voorbeeldliturgie: zie onder.

Deze preek komt uit een serie preken over de Psalmen. Die preken zijn, inclusief voorbeeldliturgieën, in de volgorde zoals ze in dit jaar aan de orde zijn gekomen:

Guided tour door het Koninkrijk. Psalm 1 (eerste inleiding op de Psalmen).
The return of the king. Psalm 2 (tweede inleiding op de Psalmen).
Toegewijd en trouw leven. Psalm 50.
God is de goede rechter. Psalm 51.
Een vriend in de duisternis. Psalm 88 (klacht uit het graf).
De mens is voor een tijd een plaats van God. Psalm 90 (oudejaarsdienst).
Dank de heilige Heer uit het diepst van je hart. Psalm 103 (in een trouwdienst).
De HEER is Koning. Psalm 93.
Vrij! Preek Psalm 139 (jeugddienst).
Mijn God, waarom verlaat U mij? Psalm 22 (rond de lijdenstijd).
Alle eer aan God. Psalm 115.
Overstelpende liefdestrouw. Psalm 117.

Zie ook het artikel Psalm 50 als gids voor een toegewijd en trouw leven (OnderWeg, 5 augustus 2017).

DV volgen er meer preken over de Psalmen. Ze staan dan op mijn blog onder de categorie preken.

– – –

Wereldwijd bant God oorlogen uit. Psalm 46 (Rotterdam-Delfshaven, nazomer 2014).

Bij rouwdiensten of bij andere bijzondere gelegenheden kregen Psalmen ook een plek (tweemaal Psalm 73, eenmal Psalm 146). Ik verwijs daar in dit verband niet naar vanwege de specifieke situatie waarin de Psalmen toen aan de orde kwamen. Ze zijn wel te vinden op mijn blog.

Voorbeeldliturgie
Voorafgaand aan de dienst Opwekking 720 ( God maakt vrij)

Votum
Lied De Heer is mijn Herder ( Marcel en Lydia Zimmer)
Gebed
lied: Opwekking 599 (Kom tot de Vader)
groep 7&8 naar kring
Lezen: Psalm 139:1-18 in Bijbel in Gewone Taal
Psalm 1 Sela
Preek: Vrij!
Luisterlied Thank you
lied: Opwekking 698 (Nooit meer alleen)
GK 161 alle verzen (geloofsbelijdenis), staande
Dankgebed en voorbede
Groep 7&8 komen terug
Collecte: In de Hemel is de Heer
Lied: Gods zegen voor jou Sela
Zegen

Uitleiding Lied: Oceans