‘Wat niet ervaren wordt, kan niet heilzaam zijn’ (31). Dit vind ik een kenmerkende zin van het boek Vrede op aarde van missioloog Stefan Paas (Vrije Universiteit Amsterdam en Theologische Universiteit Utrecht).

1 Inleiding.
Ik heb het boek gelezen en erover nagedacht. Naar aanleiding van het boek wil ik een blog schrijven. Mijns inziens is Vrede op aarde om meerdere redenen een belangrijk boek. Er komt veel in samen. Een bepaalde stroming van het christendom (piëtistische) staat centraal maar het boek reikt verder. Het is relevant voor alle westerse christenen. Het boek gaat namelijk over een nieuwe manier om christelijke verhaal te vertellen in onze cultuur. Hoe doe je dat vandaag?

In het Nederlands Dagblad werd Paas’ boek de grond in geboord. De recensie in Dagblad Trouw was juist hemelhoog-juichend. Beide boekbesprekingen doen Vrede op aarde volgens mij geen

recht.

Het boek gaat in op vragen die sterk leven onder westerse christenen: wat is de relevantie van het christelijke geloof? Vrede op aarde analyseert en biedt perspectief. Ondertussen daagt het boek op een persoonlijke, getuigende manier uit na te gaan waar je zelf staat. Ik vind het een knappe prestatie dat dit alles in één boek samenkomt. Het is dan ook jammer om het te laten bij een lyrische (Trouw) of teleurgestelde (Nederlands Dagblad) reactie. Vrede op aarde vraagt voor alles om gesprek. Daaraan wil ik in deze blog een bijdrage leveren. Ik wil geen recensie schrijven. Paas’ boek is de aanleiding om stil te staan bij de vraag waar hedendaagse christenen vandaag staan. De cijfers tussen haakjes verwijzen naar de paginanummers van Vrede op aarde.

Overzicht.
Deze blog heeft de volgende indeling:

1. Inleiding.
2. Nieuw verhaal. Waar gaat het boek Vrede op aarde over?
3. Verandering van tijdperk. Het boek van Paas hoort bij de tijd waarin we leven. Wat roept het boek op? Voor wie is het bedoeld?
4. Nieuwe g/Geest. Op welke manier kun je het gesprek over Vrede op aarde goed voeren? Er zijn valkuilen en uitdagingen.
5. Soepele maar radicale verandering. Paas schrijft een scherp en uitdagend boek. Het is van belang een pas op de plaats te maken.
6. Blijven luisteren. Op welke manier werpt bijbels getuigenis licht op onze dilemma’s?
7. Risico en belang. Ik maak een balans op. Waar staan christenen vandaag?

Wil je mijn blog lezen dan moet je er even voor gaan zitten. Het is een longread.

2 Nieuw verhaal.
Met het oog op het gesprek is het nodig om iets over de inhoud van Paas’ boek te zeggen. Maar lees het boek vooral zelf. In mijn blog ga ik er eigenlijk vanuit dat je Vrede op aarde las of wilt gaat lezen.

Kort gezegd gaat Vrede op aarde hierover: de manier waarop het evangelie in onze cultuur eeuwenlang is verteld werkt niet meer. Er is een nieuw verhaal nodig.

Problematisch.
Vrede op aarde spitst zich toe op de vraag wat Gods redding en heil betekenen. Paas begint bij het zogenaamde ‘piëtistische bekeringsdrama’ (hoofdstuk 2). Wie is opgegroeid met de Heidelbergse Catechismus (1563) weet waar dit drama over gaat. Een mens – beter: de ziel – moet gered worden van Gods oordeel (hel) en uit een zondige wereld. Het beeld dat bij dit verhaal hoort is een reddingboot. Je kunt alleen gered worden door het plaatsvervangend lijden en sterven van Jezus Christus. Dit heilsdrama van ‘ellende-verlossing-dankbaarheid’ (Catechismus) voldoet vandaag niet, zegt Paas. De traditionele protestantse overtuiging dat Jezus’ bloed onze zonde verzoende door de straf te dragen in onze plaats en zo, door zijn offer, Gods toorn stilt wordt vandaag als problematisch ervaren (163-166 en 384).[i] In het Engels gaat het om deze leer: penal substitution. Ik noem die leer in deze blog ‘verzoening door voldoening’.

Hoe komt het dat christenen moeite hebben met deze leer? Waarom zijn hedendaagse christenen verlegen met wat eeuwenlang is aanvaard en beleden? Paas legt het uit. Het heeft te maken met hoe de samenleving eruit ziet; de samenleving van toen en die van nu. Er was indertijd sprake van opkomende secularisatie. En de samenleving was juridisch en hard. Dat merk je aan de manier van spreken. Aan de taal van ‘verzoening door voldoening’. Onze tijd, onze samenleving is heel anders. Wij leven in een democratisch en postchristelijk tijdperk. Het gaat om wie je als persoon bent (Taylor). Je kunt de tijd van toen en de tijd van nu niet met elkaar vergelijken. En dat hoeft ook niet. Iedere tijd spreekt op een andere manier over Gods redding en heil. In de vroege kerk (109vv) deed men dat op een andere manier dan in de (westerse) kerk van de achttiende eeuw. En hedendaagse christenen kunnen dat, op hun beurt, in hun tijd op hun manier doen. Die opdracht ligt er voor vandaag.

Er is een nieuw christelijk verhaal nodig (KokBoekencentrum Uitgevers, 2023)

Afrekenen.
Paas rekent hardhandig af met het piëtistische heilsdrama. Behendig verbindt hij dit type geloof aan de grootste kwesties van onze tijd; ons slavernijverleden (hoofdstuk 4) en de ecologische crisis (hoofdstuk 6).

Het westerse geloof waarin het gaat om de ziel die gered moet worden waarbij de mens kroon op de schepping heeft meer dan schaduwkanten. Paas zet het scherp neer. Dit type geloof is ‘de meest antropocentrische (mensgerichte) religie die de wereld heeft gezien’ (White, 289). ‘Dit geloof kon de inspiratie worden voor het westerse project van technische en wetenschappelijke vooruitgang en van kolonisatie van grote delen van de wereld’ (289). Een ramp voor Gods schepping en voor Gods mensen.

Ervaren.
Christenen van nu staan voor de uitdaging hoe zij in verbondenheid met de vragen van vandaag hun geloof beleven, verwoorden en uitdragen. De traditionele protestantse leer verbindt niet maar scheidt juist (vanwege het oordeel-karakter; de reddingsboot uit de wereld). Het is belangrijk om een manier te vinden om Gods evangelie zo te brengen dat het verbindt en inspireert.

Waar zie of merk je Gods heil? Tastbare Godservaring begint bij Jezus in wie God vlees en bloed kreeg (39, cf. 145). Bediening is daarin een belangrijk woord. Dat gaat allereerst over leven in verbondenheid met de Drie-ene God; Vader, Zoon en Geest (Root, 40). Maar dan ook in verbondenheid met anderen. ‘God is persoon, en alleen wanneer wij leven in een persoonlijke wereld, een wereld van personen, liefde, lichamen, emoties en geschiedenis, kan de wereld open zijn naar God’ (41, cf. 101). Naar deze werkelijkheid verwijst de zin waarmee deze blog begint. Positief gesteld betekent het dat Gods heil ervaren wordt (en geen eeuwige, boven-de-tijd verheven waarheid is zoals de traditionele protestantse leer is volgens Paas).

Er ligt een roeping om de allesomvattende, Bijbelse vrede (374) te brengen op plekken waar het meest kwetsbaarheid en ellende is. Dat is het nieuwe verhaal. Vrede stichten. Het is de laatste zin van het boek. Een citaat uit de Bergrede van Jezus: Gelukkig zijn de vredestichters (Matteüs 5:9). Gods evangelie draag je niet uit door te (over)heersen, te kolonialiseren en de aarde uit te buiten. Het is andersom. God is juist te vinden op ‘dode plaatsen’ (306). ‘God staat aan de kant van wie tegen de muur aanstaat, zoals Jezus tegen de muur stond’ (354). Het gaat erom dat we doen wat Jezus deed – die zichzelf gaf tot het uiterste, aan het kruis van Golgota (cf. 306). Vrede (stichten) behelst naastenliefde, gerechtigheid en de zorg voor Gods schepping (354).

Samengevat: het gaat in Vrede op aarde om een omslag in denken. Niet langer een ‘reddingboot’ als model voor redding en heil. Want dan gaat het om verlossing uit een verloren schepping. Het gaat om een nieuwe vraag: ‘hoe kunnen wij deelgenoot zijn van de verlossing van de schepping?’ (339)

Vervolg en uitwerking.
Vrede op aarde is een vervolg op Paas’ boek Vreemdelingen en Priesters (2015). Christenen zijn volgens Paas priesters op het gebied van gerechtigheid, naastenliefde en duurzaamheid (Vrede op aarde).

Verder is Vrede op aarde een uitwerking van een artikel dat Paas vorig jaar schreef: Soteriology in Evangelical Practice: A View from the Street (Exchange 51 (2022), 323-342). In dat artikel is uitgebreid aandacht voor de problemen die we vandaag ervaren met de leer van de penal substitution (verzoening door voldoening).

Ook op andere manier heeft Paas het verhaal van Vrede op aarde eerder onder de aandacht gebracht. Bijvoorbeeld in het artikel Het nieuwe heilsdrama moet over vrede stichten gaan (De Nieuwe Koers, 7 april 2022).

Tot zover over wat Vrede op aarde ter sprake brengt en waar het boek vandaan komt. Tijd voor een volgende stap. Wat komt er in dit boek mee? Wat roept het op? Daarover gaat het in de volgende paragraaf.

3 Verandering van tijdperk.
Een paar keer merkt Paas op dat hij geen nieuwe dingen zegt. Wat mij vooral opviel is hoeveel Paas aan de orde stelt in een boek. Dit ene boek hadden er ook vier of vijf kunnen zijn. Het boek meandert, het is een gedachtestroom (49). Je moet welwillend lezen om in alles mee te kunnen komen. Ik heb zo willen lezen. En dan komt er bij mij ook een stroom aan gedachten op. Ik deel er wat van.

Spirituele shift.
Ik moest bij Vrede op aarde terugdenken aan het boek The Great Spiritual Migration (2017) van Brian McLaren (in het Nederlands: De grote spirituele shift). Dat boek maakte indertijd de tongen los. McLaren beschrijft een verandering die hij onder christenen ziet en wil stimuleren. Het christendom moet niet langer een ‘zichzelf verdedigend systeem’ zijn maar een manier van leven waarin de Geest van Jezus helend aanwezig is, met het oog op een betere wereld. Het boek van McLaren is anders dan dat van Paas. Vrede op aarde heeft mijn inziens veel meer (theologische) diepgang. Maar de denkrichting is gelijk. Laten christenen loskomen van een dogmatisch geloof en erover nadenken hoe zij anderen ten dienste kunnen staan en kunnen bijdragen aan het goede.

Tom Wright (nieuw perspectief).
Onwillekeurig schiet Tom Wright je vaak te binnen bij het lezen van Paas’ nieuwste boek. Tom Wright zegt dat God niet wil dat ‘zielen naar de hemel gaan’ maar dat gelovigen meedoen in Gods koninkrijk dat in Jezus gekomen is (zie de link tussen Vrede op aarde en het zogenaamde ‘nieuwe perspectief op Paulus’, 353 voetnoot 20). Wright hamert hier zo vaak op dat je gerust van een stokpaardje kunt spreken. Hij wil het ‘oude geloof’ er wel uit timmeren. In Vrede op aarde proef ik eenzelfde soort geest- en vernieuwingsdrift. Het is een behoorlijk hardhandige afrekening met het oude, traditionele protestantse geloof. En vooral een hartstochtelijk pleidooi om op de nieuwe manier naar Gods koninkrijk te kijken.

Einde Protestantisme?
Daarnaast dacht ik bij het lezen van Paas’ boek aan de voorspelling van de Britse theoloog Alister McGrath. Zo’n twintig jaar geleden voorspelde McGrath het einde van het Protestantisme.[ii]

Twee dingen in Paas’ boek deden mij aan die voorspelling denken. Allereerst zijn benadering van Gods heil ‘van onderop’. Kortgezegd betekent ‘van onderop’ het volgende. Paas behandelt de vraag naar redding en heil vanuit de ervaringskant van het geloof. Protestanten hebben het altijd over Gods heil maar dan vanuit de Schrift (‘van bovenaf’). Paas pakt het echt anders aan. Een aardig voorbeeld om dat te illustreren is het volgende. Vrede op aarde heeft maar liefst tien bladzijden ‘register van namen’ (theologen e.a., 403-412) en slechts drie bladzijden ‘register van Bijbelteksten’ (413-415). Zo bezien komt de Bijbel er maar magertjes vanaf. Stuiten we tastbaar op de grens van het protestantse ‘Sola Scriptura’, alleen het Woord? Verder legt Paas de nadruk op het doen wat van God zegt, ‘ernaar leven’ (390vv). Jezus’ beroemde parabel van de schapen en de bokken van Matteüs 25 speelt daarin een rol.[iii] Beslissend is niet van welk geloof je bent maar wat je wel of niet hebt gedaan. Ligt hier een grens voor wat betreft het protestantse ‘Sola Fide’ en ‘Sola Gratia’, alleen geloof en alleen genade?[iv]

Let op. Ik zeg deze dingen hier niet om er een (waarde)oordeel aan te geven. Ik geef weer welke gedachten er bij me opkwamen bij het lezen van Paas’ boek. Ik ben trouwens van mening dat het logisch is dat een goed theologisch boek de dieperliggende structuren van het geloof op tafel legt. Het is nodig om vandaag op dit niveau met elkaar in gesprek te gaan. Verderop in de blog ga ik erop in wat dit betekent en hoe je positie kiest.

Nieuw.
De volgende twee dingen zijn in hun samenhang volgens mij vernieuwend aan Vrede op aarde:

• Aan de hand van grote actuele vraagstukken (slavernijverleden, ecologische crisis) de probleemanalyse van een ‘oud verhaal’ (piëtistische bekeringsdrama) verbinden aan een perspectief van een ‘nieuw verhaal’ (vrede stichten). Hierdoor ontstaat er een coherent geheel.
• Het onderwerp Gods heil ‘van onderop’ benaderen. Daarmee wordt bedoeld dat je kijkt naar de praktijk, naar ervaringen en (historische) voorbeelden. Op zich is dit ook weer niet nieuw. The best practices vliegen je in de kerk tegenwoordig om de oren (waarbij geldt dat dit voor de kerken waarvan ik lid ben, de NGK en de voormalige GKv, wel relatief nieuw is). Waar het hier om gaat is dat het met betrekking tot Gods heil bijna altijd ging of gaat over wat de Bijbel daarover zegt en hoe je dat begrijpt, ‘van bovenaf’.[v]

Voor wie is dit (ver)nieuw(end)? Paas beperkt zich tot degenen die zich (enigszins) kunnen herkennen in het verhaal van het piëtistische bekeringsdrama. Paas is lid van de Christelijke Gereformeerden Kerken en beschrijft hoe de sfeer was in de kerk van zijn jeugd.

NGK (voorheen GKv).
Hoe zit dat voor de Nederlandse Gereformeerde Kerken (daarvoor Gereformeerde Kerken vrijgemaakt) waarvan ik lid ben? Het zou het me niet verbazen als Vrede op aarde voor gelovigen van die kerken woorden geeft aan een ontwikkeling die al langer gaande is. Denk aan de invoering van de vrouwelijke ambtsdrager (2017). In dat besluit en vooral de manier waarop dat besluit genomen is, werd goed zichtbaar welke ontwikkeling er gaande is in de GKv/NGK. Het aloude schema van het bestuderen van de Bijbel om daaruit een conclusie te trekken is verdwenen. Het heeft plaatsgemaakt voor een overtuiging die rekening houdt met de context waarin je leeft en de ervaring die je daardoor opdoet.[vi] Denk ook aan het formuliergebruik in de erediensten. In de taal die daar klinkt komt je overtuiging naar voren. Niet langer wordt er bij het avondmaal gesproken over ‘een volkomen verzoening van al onze zonden’. Het gaat nu om de ‘vergeving van zonden’. Op de achtergrond speelt het model van ‘verzoening door voldoening’ (zie hierboven) mee. Dat model heeft afgedaan. Dit zijn maar twee voorbeelden die een onderliggende verandering laten zien. De NGK zijn al veranderd. Maar het ‘grote’ theologische verhaal dat bij die verandering past, ontbreekt. Vrede op aarde biedt dat verhaal.

{Toegevoegd in 2024 naar aanleiding van een opmerking op X/Twitter: wat geldt voor het avondmaal (vergeving in plaats van verzoening) geldt ook voor het huwelijksformulier. In de nieuwe versie in de NGK is het alleen nog trouw ‘totdat de dood je scheidt’. De formulering ‘of tot Jezus komt‘ is eruit gehaald. Ook dit sluit naadloos aan bij Paas’ verhaal. Het gaat immers – zie hierboven – niet om verlossing uit een verloren schepping maar om een nieuwe vraag: ‘hoe kunnen wij deelgenoot zijn van de verlossing van de schepping?’ Expliet noemde ik dit punt niet in deze blogpost van 2023 maar impliciet kwam het wel aan de orde. Niet voor niets eindigt de blog met wijzen op ‘de eeuw die komt’ (Nicea). Er is meer dan dit leven zoals we dat nu kennen.}

Er is wel eens gezegd dat deze kerken (GKv/NGK) sterk verlangen naar tastbare genade. Dat verlangen is een reactie op het beheersingsdenken dat lang dominant is geweest. Ik denk dat Vrede op aarde aan dat verlangen tegemoet komt. De zaak ‘van onderop’ bekijken zou voor sommigen zelfs bevrijdend kunnen zijn. Zo merk ik dat om me heen aan verschillende reacties van degenen die Paas’ boek lezen. Het idee is dan: wat fijn dat je ook op een niet-leerstellige manier over Gods heil kunt of mag spreken. Anderen zullen er juist om die redenen juist beducht zijn voor wat Paas zegt (maar of zij hem dan goed begrijpen is weer een andere vraag).

Levensweg.
Paas vertelt op welke manier hij in zijn leven Gods heil heeft ervaren. Dat zijn mooie getuigenissen (15vv). Ik herken dat geloofservaringen basaal zijn. Sommige daarvan kunnen, denk ik, een leven lang inspireren.

Ik ga hier geen persoonlijk getuigenis geven. Wel wil ik iets anders zeggen dat belangrijk is met het oog op het onderwerp van deze blog. In mijn studietijd voelde ik me aangetrokken tot de theologie van het geleefde geloof. Ik liep namelijk sterk aan tegen de grens van wat ik aan geloof ‘van bovenaf’ als systeem had meegekregen. Na een zoektocht ging ik me verdiepen in mystieke theologie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen (tegenwoordig Radboud Universiteit). In de tijd dat ik mijn opleiding volgde was er op mijn opleiding voor deze manier van denken en theologiseren helaas nauwelijks of eigenlijk geen ruimte. Kritiek was er wel, vanaf het begin tot en met de presentatie van mijn afstudeerproject. Steeds klonk de vraag of deze manier van denken kon. Of het wel ‘gereformeerd’ was.

Mijn studietijd ligt inmiddels ver achter me. Ik ben in mijn werk en denken meer opgeschoven naar het perspectief ‘van bovenaf’ (ik zou zelf niet spreken over ‘van bovenaf’ versus ‘van onderop’. Ik ga nu even mee met Paas’ typering). Wat ik in ieder geval maar gezegd wil hebben is dat ik geen ‘principieel’ bezwaar heb tegen denken ‘van onderop’. Ik denk dat ik er juist affiniteit mee heb. Ik ben er zogezegd ‘doorheen gegaan’ en weet ook welke kritiek dat kan opleveren. Dat ik toch bedenkingen heb bij Vrede op aarde heeft dan ook met iets anders te maken.

Over mijn studietijd en over mijn verdere ontwikkeling schreef ik Waar komt het op aan voor de kerk? Een bijdrage in het boek Niet zonder elkaar dat uitkwam bij de fusie NGK en GKv (mei 2023). En zie op mijn blog bij about.

Vandering van tijdperk.
Christenen die zich niet herkennen in het piëtistische bekeringsdrama worden in Vrede op aarde uitgenodigd om naar hun traditie te kijken en te zeggen waar het voor hen vandaag op aankomt.

Uitgangspunt lijkt mij – ik ben het niet met zoveel woorden tegengekomen – dat we niet een in een tijdperk van veranderingen leven maar in een verandering van een tijdperk (Rotmans). Welke gelovige loopt er niet tegen dat de relevantie van je geloof bevraagd wordt? Door buitenstaanders, door kerkleden en door je eigen hart.[vii] Volgens Paas ligt de crisis van het westerse christendom dan ook in het verlies van een overtuigend of zelfs maar begrijpelijk verhaal (46).

Tot zover over wat Vrede op aarde oproept. Nu aandacht voor een vervolgvraag. Het boek daagt uit en vraagt om gesprek. Hoe pak je dat gesprek aan? Daarover gaat de volgende paragraaf. Dat is een tussenstuk met het oog op het inhoudelijke gesprek dat in de daaropvolgende paragraven plaatsvindt.

4 Nieuwe g/Geest.
Een belangrijke vraag is deze: op welke manier kun je het gesprek over Vrede op aarde zinvol voeren? Als je bijvoorbeeld vanuit Bijbels-theologisch perspectief iets wilt inbrengen – en dat doen heel wat mensen – zit je op een ander niveau dan Paas. Hij spreekt immers ‘van onderop’, vanuit de praktijk. Op voorhand maakt dat het gesprek lastig.

Daar komt iets bij. In het laatste hoofdstuk legt Paas zelf wel forse onderwerpen ‘van bovenaf’ op tafel (en door heel het boek heen zit er best veel ‘van bovenaf’ in). In het laatste hoofdstuk gaat het bijvoorbeeld over de vraag of iedereen gered wordt, wat de hel betekent en op welke manier Jezus’ kruisdood te begrijpen is. Dit maakt het complex. Ik snap goed waar deze grote onderwerpen vandaan komen. Als je vanuit het ‘oude verhaal’ van het bekeringsdrama naar het ‘nieuwe verhaal’ van vrede stichten kijkt, bedenk je wellicht hoe het dan zit met Gods oordeel, de hel en het welzijn van allen (ook van hen die niet geloven). Maar zo loopt er in Vrede op aarde wel veel door elkaar heen. Het zorgt ervoor dat er valkuilen en uitdagingen zijn op de route naar een goed gesprek.

Wat mij betreft had het laatste hoofdstuk van Vrede op aarde achterwege kunnen blijven (of het moet grondig herzien worden). Er komt niet alleen heel veel aan bod maar ook veel ongelijksoortigs. Er is een soort uitgewerkte meditatie over Bijbelboek Ruth. Een pleidooi voor kerkelijke eenheid. Aandacht voor een ‘dikke soteriologie’. Denklijnen over de hel en de redding voor allen. Hoe kerken wel en niet zouden moeten zijn. Gedachten over Jezus’ kruisdood. Het zijn eigenlijk drie boeken in samenvatting die je erbij krijgt. Ik vind dat het je niet kunt maken om bepaalde onderwerpen op deze manier te ‘droppen’.

Het voelt soms aan alsof Paas zich (alvast) teweer wil stellen ten opzichte kritiek – kritiek die ongetwijfeld komt. Wel prachtig trouwens hoe er in de uiteenzetting over de betekenis van Golgota korte metten wordt gemaakt met vandaag levende waanideeën over Jezus’ sterven om ‘een kwade God’ tevreden te stellen (387).

Inkeer.
Dan is er nog iets. Op voorhand is het lastig om kritisch te zijn, ‘ja, maar…’ te zeggen. Dat zit in de voorbeelden die Paas gebruikt; ons slavernijverleden en de ecologische crisis. Die twee onderwerpen verbindt Paas aan de teloorgang van het ‘oude verhaal’ en het broodnodige van het ‘nieuwe verhaal’.

Deze voorbeelden maken het op voorhand zo dwingend dat je wel mee moet gaan met zijn verhaal. Als je immers gelooft dat de klimaatcrisis ons en onze manier van leven aanklaagt dan helpt het niet om te wijzen op aloude, bekende geloofsuitdrukkingen van de Catechismus ofzo. En heb je niet toe te geven dat God door hedendaagse klimaatprofeten tot ons spreekt?[viii] En dan ons slavernijverleden. Ik las het boek Staat en slavernij (2023) en het boek Kerk, kolonialisme en slavernij (2023) achter elkaar. Het is onvoorstelbaar. De schrik slaat je om het hart. En zo vaak wordt gezegd dat we nog maar aan het begin staan van de vragen die er hierin op ons afkomen. Wat is Gods heil dan? Als je stilstaat bij deze onderwerpen komt vanzelf de vraag op die de gevangenbewaarder van Filippi eens aan Paulus stelde: wat moeten we doen om gered te worden (Handelingen 16:30, zie Vrede op aarde 100vv)?

Wat me het meest trof in Vrede op aarde is de geest/Geest[ix] die in deze dingen op je afkomt. Bij het koninkrijk van God hoort metanoia (Matteüs 4:17, cf. Romeinen 12:2). Een lastig te vertalen woord. Het gaat om verandering. Vernieuwing. Inkeer. Bekering. Boetedoening. Ommekeer. Begeisterd worden. Een nieuwe G/geest. Metanoia gaat aan de komst van Gods koninkrijk vooraf. Het komt erin mee. Het gaat daarvan uit. Ik heb Vrede op aarde gelezen als een boek dat van die Geest/geest getuigt. Het roer van het schip van de westerse kerk moet om. Dat is geen vraag. Het evangelie komt tot je in de vorm van een bevel (Matteüs 28:19vv). Het goede nieuws van Jezus’ dood en opstanding is niet bestemd voor zielen van een bepaald soort mensen. De opgestane Gekruisigde bedoelt dit voor heel zijn schepping (Marcus 16:15).[x]

Wie aan deze zaken geen aandacht besteedt of daar geen recht aan doet, gaat volgens mij op een niet-zinvolle manier het gesprek aan over de vraag waar (westerse) christenen vandaag staan. Vrede op aarde gaat op een overtuigende manier in op de vragen die vandaag op ons afkomen. Ik denk en hoop dat ‘vriend en vijand’ het daar toch wel eens over zullen zijn.

Tot zover over de hindernissen op de weg naar een goed gesprek over het ‘nieuwe verhaal’. Het wordt tijd om het gesprek aan te gaan.

5 Radicale maar soepele verandering.
Ik kom in deze paragraaf met een ‘maar’. Ik heb bedenkingen als ik Paas’ boek lees. Ik heb een ‘maar’ dat recht wil doen aan waar het tot nu toe in deze blog over is gegaan. Deze paragraaf is de kern van mijn blog.

Kort gezegd komt het erop neer dat ik denk dat het belangrijk is om het christelijke verhaal ‘van onderop’ (Paas) te verbinden aan het verhaal ‘van bovenaf’ (Bijbels-theologisch). Ik denk dat dat op een goede en geloofwaardige manier kan. Op een manier die aansluit aan het verhaal van Paas – om dat verhaal te verdiepen of te verbreden. Ik ben van mening dat deze twee perspectieven elkaar hard nodig hebben.

Gun me even de tijd om het perspectief ‘van bovenaf’ neer te zetten. Gaandeweg wordt duidelijk hoe dit aansluit bij waar het in Vrede op aarde om gaat. En hoe dat het gesprek over een ‘nieuw verhaal’ verder helpt.

Jezus’ kruisdood.
Het meest indrukwekkende boek dat ik in de afgelopen jaren las is The Crucifixion (2015) van de Amerikaanse priester Fleming Rutledge. Na jarenlang het evangelie te hebben verkondigd – en dat merk je op iedere bladzijde van haar boek – schreef zij dit boek over Jezus’ dood en de betekenis daarvan.

Rutledge verkent de vele Bijbelse motieven of modellen van Golgota. Denk dan aan Christus Victor (Jezus Overwinnaar), Recapitulatie (Jezus de nieuwe Adam), Plaatsbekleding (Jezus stierf in onze plaats) of Apocalyptische Oorlog (Jezus’ dood beslecht de strijd). Paas noemt deze modellen kort in zijn slothoofdstuk (385, zie voetnoot 80).

Rutledge laat zien dat je niet zozeer hoeft te kiezen voor één overheersend motief of thema maar dat het gaat om een harmonieus geheel. Bepaalde thema’s zoals Christus Victor (Jezus Overwinnaar) zijn volgens Rutledge wel leidend. Dat Rutledge niet kiest voor een model is te zien als een vrucht van haar jarenlange intensieve omgang met de Bijbel. De Bijbel is immers zo’n onuitputtelijke bron; die krijg je niet in een paar modellen gevat. Vang de oceaan maar eens op in een zwembad. Op eindeloos veel manieren wijst de Geest aan hoe Jezus ons redt en ons geluk is.

In onze plaats (Substitution/Plaatsbekleding).
Met het oog op het onderwerp van deze blogpost is het van belang wat Rutledge zegt over de leer dat Jezus in onze plaats Gods straf op de zonde draagt; penal substitution (verzoening door voldoening). Deze leer is in het kader van deze blog erg belangrijk. Want dit verhaal past vandaag niet meer, zeggen christenen (zie hierboven onder 2 Nieuw verhaal). Rutledge komt in haar boek meer dan een eind mee in alle moeite die vandaag met deze leer wordt ervaren. Dit is belangrijk want hier raken ‘van onderop’ (Paas) en ‘van bovenaf’ (Rutledge) elkaar, zogezegd.

Bladzijden lang bespreekt Rutledge de kritiek op de leer van de penal substitution (Crucifixion, 489-506). Je kunt moeilijk zeggen dat Rutledge blind is voor de problemen van verzoening door voldoening (penal substitution). Sterker nog; ze staat er op veel uitgebreidere schaal bij stil dan Paas in zijn boek. Rutledge somt bezwaren ten aanzien van ‘verzoening door voldoening’ op. Bezwaren als:

• Het is hard/ruw.
• Het heeft ‘slecht gezelschap’ (‘calvinistisch’).
• Het is cultureel bepaald.
• Het ‘klopt’ niet (incoherent).
• Het verheerlijkt lijden en moedigt masochistisch gedrag aan.
• Het is gewelddadig.
• Het maakt God tot een wraakzuchtige God
• enzovoort
• enzovoort

Afsluitend zegt Rutledge dat de leer van de penal substitution aan een grondige herziening toe is.

Wat echt interessant is, is het volgende. Rutledge bespreekt de bekritiseerde leer penal substitution in het hoofdstuk Substitution (Plaatsbekleding). Substitution gaat erover dat de Bijbel zegt dat ‘Jezus in onze plaats stierf’ (zie bijvoorbeeld 1 Korintiërs 15:3).

Door de leer van penal substitution in een groter, Bijbels kader te bespreken maakt Rutledge ruimte om de kritiek daarop goed te kunnen wegen. Penal substitution (verzoening door voldoening) en Substitution (Plaatsbekleding) hebben met elkaar te maken maar kunnen toch van elkaar onderscheiden worden. Zo kun je gerust kritiek hebben op het een zonder het ander aan de kant te zetten. Dat evenwicht is, denk ik, nodig voor de christelijke zoektocht naar een nieuw christelijk verhaal.

Zonde.
Rutledge constateert bijvoorbeeld dat de leer van de Substitution al heel vroeg een belangrijke plek inneemt in de kerk. Deze leer is niet afkomstig is van Anselmus (1033-1109) met zijn vandaag veel bekritiseerde verzoeningsleer (een leer waardoor de Catechismus zich liet inspireren).

Eerder in haar boek heeft Rutledge laten zien dat de kritiek op Anselmus’ zondeleer niet terecht is (Crucifixion Deel 1. Hoofdstuk 3). Dat wil zeggen: vaak maakt men een karikatuur van die leer terwijl spreken over zonde en Gods oordeel daarover juist Bijbels is. Ook deze opmerking is van belang met het oog op deze blog. Want wat is gezond Bijbels en wat zou je ook kunnen missen en/of herformuleren en hoe doe je dat dan?

Het hoofdstuk over de leer van Anselmus is een tussenschakel in het boek van Rutledge. Via dat hoofdstuk gaat het over de ernst van zonde. En vervolgens gaat het in Deel 2 van The Crucifixion over de motieven van Jezus’ dood zoals Christus Victor, Plaatsbekleding en die andere Bijbelse motieven (zie hierboven). Je kunt de Bijbel en het evangelie niet begrijpen als het niet over zonde kan of mag gaan, zegt Rutledge. Zondekennis heeft zelfs een bevrijdend karakter (Psalm 51^[xi]). Deze kennis vormt de achtergrond voor de Bijbelse modellen van Jezus’ kruisdood van Deel 2 in Rutledges boek.

Protestantse orthodoxie.
Volgens Rutledge is de leer van ‘verzoening door voldoening’ (penal substitution) niet afkomstig van de reformatoren Calvijn en Luther maar hoort het bij de zogenaamde (latere) protestantse orthodoxie.

Als penal substitution problematisch is maar Substitution juist wezenlijk; hoe heb je dan op een goede manier te spreken? Dat is de vraag waarvoor Rutledge zich gesteld ziet en die ze wil behandelen. Via de theologie van Karl Barth (1886-1968) komt zij tot een Bijbelse visie over Jezus’ plaatsbekledend sterven. Ja; God is Rechter en Gods toorn over de zonde is realiteit. Gods rechtvaardigheid neemt in het boek The Crucifixion een belangrijke plaats is. Rutledge besteedt er zelfs een apart hoofdstuk aan (Deel 1, hoofdstuk 3). Maar van het juridische aspect van de penal substitution alsof God je iets betaald zou willen zetten blijft Rutledge ver weg. Van fundamenteel belang is het, zo zegt Rutledge, om in te zien dat God zélf optreedt in Jezus. Dan zie je het verlossende karakter van een voor ons mensen ‘onaangename’ en ‘moeilijke’ leer.^[xii] Evengoed is op een bepaalde manier in te zien dat Jezus’ gruwelijke dood de onze had moeten zijn (Substitution). Voor Rutledge is het motief van Substitution (Plaatsbekleding) een van de belangrijkste motieven. Substitution valt in de categorie van het essentiële motief Christus Victor (Jezus Overwinnaar).

Verdiepend.
Tot zover deze detour naar aanleiding van het boek The Crucifixion. Gaandeweg is de link met het boek Vrede op aarde en een nieuw christelijk verhaal duidelijk geworden, denk ik.

Rutledges manier van denken verdiept de discussie over een nieuw christelijk verhaal voor vandaag. Het interessante is dat er raakvlakken zijn tussen ‘van onderop’ en ‘van bovenaf’. Zowel Paas (van onderop) als Rutledge (van bovenaf) constateren dat vernieuwing nodig is als het gaat om het aloude ‘verzoening door voldoening’. Toch is er ook een belangrijk verschil. Paas rekent hardhandig af met het oude verhaal. En Paas is ook niet bezig met het nadenken over hoe je Bijbels gezien wél invulling zou kunnen geven aan wat vandaag problematisch is. Paas zegt er wel iets over. Paas heeft het over de modellen ‘navolging’ en ‘plaatsbekleding’ (376/377). Paas zegt: ‘Voor mijn benadering ‘van onderop’ is het niet nodig of wenselijk om na te gaan welke van deze benadering de juiste is’ (377). Als je Vrede op aarde leest vraag je je trouwens wel af wat Plaatsbekleding zou kunnen betekenen. Het gaat vaak over Navolging (zoals heel veel gebeurt onder westerse christenen[xiii]).

Waar Rutledge een stap terugzet, gebeurt er in Vrede op aarde iets anders. Paas verzet de bakens. Hij gaat ‘van onderop’ te werk. Rutledge constateert ook grote problemen. Maar ze kiest een andere weg om die op te lossen. Ze blijft Bijbellezen. Ze investeert daar juist in. Haast eindeloos gaat ze het gesprek aan en zoekt ze te begrijpen. Ze kiest niet voor afschaffen of afrekenen. Rutledge zegt:

‘Rethinking the substitution motif does not mean eliminating it’
(Crucifixion, 506. Opnieuw nadenken over het motief van plaatsbekleding betekent niet het afschaffen ervan, cursivering Rutledge).

Onderscheidingsvermogen.
En dan ben je er nog niet. Rutledge zet nog een belangrijke stap. Ze vraagt zich waar de forse kritiek op het zogenaamde Substitution-model (Plaatsbekleding) vandaan komt. Stel dat mensen hun kritiek daarop op een welwillende manier naar voren zouden brengen; dan zou je naar verbetering kunnen zoeken. Waarom doen mensen dat niet? Rutledge zegt dat daar wat achter zit. Namelijk dat mensen niet aan Gods verhaal over zonde en zijn oordeel daarover willen zoals de Bijbel daarover vertelt (Crucifixion, Deel 1).

Hier zit je midden in de situatie waarin hedendaagse christenen zich vandaag bevinden met hun zoektocht naar een nieuw verhaal!

Werkt het verhaal over zonde, oordeel en redding door Jezus niet meer? Of willen mensen dit verhaal niet? Of vinden westerse christenen het zelf te ingewikkeld geworden en gooien ze het over een andere boeg? Of ligt de waarheid, in ieder geval gedeeltelijk, in het midden? Dat het inderdaad nodig is om bepaalde aspecten zoals ‘verzoening door voldoening’ (penal substitution) te herijken zodat er geen onnodige obstakels worden opgeworpen? Maar dan blijft de vraag van belang op welke manier je dat doet.

Soepel veranderen.
Op dit punt ben ik kritisch op Paas’ boek. Ik moest bij Vrede op aarde denken aan een uitspraak van de historicus James Kennedy. Hij heeft eens gezegd dat Nederland radicaal maar betrekkelijk soepel verandert.^[xiv] Omdat Kennedy niet in Nederland geboren en getogen is heeft hij een zekere buitenstaandersblik. Hij kan de dingen soms net even wat scherper zien dan iemand voor wie het allemaal heel normaal is. Met ‘radicale maar soepele verandering’ wordt bedoeld dat bepaalde onderwerpen eerst muurvast zitten. En dan volgt er een tijdlang gekissebis en gedoe. En dan dient zich, schijnbaar plotsklaps, een ‘nieuw normaal’ aan zonder dat dat al teveel discussie met zich meebrengt. Denk bijvoorbeeld aan de positie van vrouwen in de maatschappij. Lange tijd hadden vrouwen een ondergeschikte positie in onze maatschappij ten opzichte van mannen. Dan is er een overgangstijd met veel discussie. Ondertussen schuift de boel gewoon op. En dan is het ineens anders. Vandaag kijkt niemand ervan op dat een groot deel van de Tweede Kamer vrouw is. Welkom in het nieuwe normaal.

Volgens mij speelt er zoiets onder hedendaagse westerse christenen. Veel westerse kerken en christenen kunnen (al lang) niet meer uit de voeten met de Catechismus. Vooral met die harde taal van straf en verzoening. Het wil niet meer. Hedendaagse westerse christenen hebben sowieso moeite met Gods oordeel.[xv] Maar dit helemaal aan de kant schuiven is ook lastig. Zeker als het gaat over Golgota. Een kritisch boek dat Reinier Sonneveld schreef over Golgota en ‘verzoening door voldoening’ ging velen toch te ver.[xvi] Maar dan? Dan blijft het stil. Want wat kun je in de praktijk met Gods rechtvaardigheid en oordeel? En hoe laat je Gods liefde en betrokkenheid zien aan een wereld die in meerderheid niet meer in God gelooft? Wat moet je met een ‘woord-theologie’ – een kerk met zoveel woorden – als het erop aan komt om te laten zien waar het om gaat? En zo hikken christenen tegen een ‘nieuw normaal’ aan. Maar de boel schuift ondertussen op. Vrede op aarde geeft daar woorden aan. Dat pakt de zaken op een heel andere manier aan. ‘Van onderop’. De ervaringskant van het geloof. Het boek geeft woorden aan dat ‘nieuwe normaal’ waarin christenen al leven.

‘Dikke Bijbel’.
Ik heb hierboven op verschillende manieren laten zien hoe belangrijk en goed ik Paas’ nieuwe boek vind. En dat wil ik graag volop laten staan. Maar dat betekent niet dat ik vervolgens een punt zet. Als je verandert doet de manier waarop je dat doet ertoe. Het gaat me nu te snel en te makkelijk. Teveel volgens de Nederlandse wetmatigheid van ‘de radicale maar soepele verandering’.

Als je de probleemanalyse en het perspectief ‘van onderop’ (Paas) en ‘van bovenaf’ (Rutledge) aan elkaar zou verbinden krijg je een completer beeld. En ik denk dat dat nodig is. En ik denk ook dat dat goed kan. Paas pleit bijvoorbeeld voor een ‘dikke soteriologie’ (377). Daarmee bedoelt hij dat het belangrijk is om niet een model van het verhaal van Jezus centraal te stellen (bijvoorbeeld Navolging). Naast die ‘dikke soteriologie’ heb je vandaag volgens mij ook een ‘dikke Bijbel’ nodig om verder te komen. Vrede op aarde heeft een nogal ‘dunne Bijbel’ (zie bij 3 hierboven). En daarvoor wordt een prijs betaald.

Tot zover deze meest belangrijke paragraaf. Ik werk deze uit in de volgende paragraaf. Ik ben daar zo onbescheiden om dan uit eigen (werk)ervaring te putten. Centraal staat daar de vraag: wat gebeurt er als je, net als Rutledge, zo goed mogelijk blijft luisteren naar het Bijbelse getuigenis? Hoe werpt dat licht op onze dilemma’s?

6 Blijven luisteren.
In het spoor van de vorige paragraaf wil ik Bijbel lezen. Sinds ik in Dordrecht woon en werk (2015) ben ik me op een meer intensieve manier gaan toeleggen op het houden van prekenseries.[xvii] Ik kies Bijbelboeken uit zowel het Oude als het Nieuwe Testament en behandel die, als dat even kan, van begin tot eind. Daarbij maak ik gebruik van diverse uitleggers, het liefst drie of vier. Zo wil ik ‘met alle heiligen’ begrijpen wat er staat en wat dat betekent.[xviii] Ik kies ook uitleggers die niet direct mijn eigen voorkeur hebben maar die me wel relevant lijken voor vandaag (Tom Wright).

Door deze manier van werken ben ik, denk ik, het boek The Crucifixion veel meer gaan waarderen. En ik neem wat ik ontdek ook mee als ik andere theologische literatuur lees. Zo lees ik Vrede op aarde. En ik herken de inspirerende en vernieuwede g/Geest (zie bij 4 hierboven). Maar ik ben daardoor ook kritisch. Daarover ging het in de vorige paragraaf. Mijns inziens te makkelijk worden de bakens verzet terwijl er zoveel meer te beluisteren valt.

Hieronder deel ik op een viertal onderwerpen iets uit de prekenseries die ik in de afgelopen jaren hield. Ik betrek die op de onderwerp die Vrede op aarde aan de orde stelt. Ik doe dat zo kort mogelijk. Het zijn voorbeelden. Wil je meer lezen kun je terecht bij de verwijzingen (voetnoten).

I Verbond en oordeel.
Paas spreekt op een inspirerende manier over Gods Verbond (366). Vanuit Bijbels perspectief is Gods verbond de plek waarin het ook kan gaan en gaat over voor ons lastige en problematische zaken als oordeel. Oordeel is dan geen juridische, onpersoonlijke zaak (zie bij 2 hierboven). Oordeel heeft te maken met God recht(vaardigheid). Wie God is. Trouw en recht gaan hand in hand.

Het boek Ezechiël laat dat op een adembenemende manier zien. Denk aan het bekende hoofdstuk van het dorre beenderendal van Ezechiël 37. Vaak wordt dat hoofdstuk betrokken op Pasen. Dat is niet verkeerd. God wekt het dode op. Je denkt vanzelf aan de ‘dode plekken’ (Vrede op aarde). Laten gelovigen daar getuigen van de hoop die er in hen is. Maar Ezechiël 37 heeft allereerst betrekking op Goede Vrijdag. God loopt de verbondsweg helemaal uit; in zegen en vloek (Deuteronomium). Dat doet God zelf, in Jezus (zie Rutledge). Er zijn opmerkelijke paralellen tussen Ezechiël 37 en de manier waarop evangelist Matteüs vertelt over Jezus’ dood.[xix] Dat verbaast niet. De eerste zin die Jezus in het evangelie van Matteüs uitspreekt gaat over gerechtigheid (Matteüs 3:15). Een voor de hand liggende plek om het te hebben over Gods recht en bijbehorend oordeel is Gods verbond.

II Vrede en zwaard.
Jezus’ uitspraak dat de vredestichters gelukkig zijn (Matteüs 5:9) loopt als een rode draad door Vrede op aarde heen. Het boek loopt erop uit (401). Ik zou die uitspraak ‘op smaak’ willen brengen door te bedenken dat de Heer evengoed heeft gezegd dat hij niet op aarde is gekomen om vrede te brengen maar het zwaard (Matteüs 10:34). Ja, dan zit je met het probleem dat ‘zwaard’ niet verbindend werkt (Vrede op aard). Maar dan komt het erop aan te blijven luisteren. Deze paradoxale uitspraken over vrede en zwaard hebben alles met elkaar te maken en hebben beide Golgota als kern.[xx] Ook christenen in het Westen krijgen met Jezus’ ‘zwaard’ te maken. Breng zowel het een als het ander ter sprake. Het evangelie gaat de wereld in in de vorm van een kruis dat ‘zwaard’ en ‘vrede’ bijeenhoudt.[xxi]

III Goede zaad.
Ik denk ook aan Paas’ uitspraak dat het ‘misschien wel de kern van een christelijke wereldbeschouwing is dat we uitgaan van een goede wereld (die weliswaar ernstig is aangedaan door het kwaad) en niet van een kwade of onverschillige wereld’ (264). Dit is een veelomvattend onderwerp. Al was het maar omdat Paas zich hiermee afzet tegen het ‘oude verhaal’ dat uit zou gaan van een kwade wereld. Het raak ook aan veel waar het in Vrede op aarde om gaat. Bijvoorbeeld dat je ook buiten christelijke kring naar waarheid kunt of hebt te zoeken. In Vrede op aarde is de wereld is een ‘vind-plaats’ (mijn woord) van Gods heil (352).

Mijn vraag is: heeft de Bijbel wel een wereldbeschouwing? En wat betekent een antwoord op die vraag? Ik heb een lange prekenserie Matteüs gehouden. Dat evangelie verwerkt van alle evangeliën het Oude Testament het meest/best. Aan het einde van die prekenserie heb ik geconcludeerd dat de gelijkenis van de zaaier van Matteüs 13 te zien is als een sleutel om het hele evangelie te begrijpen.[xxii] De akker is de wereld. Is die goed of kwaad, of nog anders? Er gebeuren twee frappante dingen bij die gelijkenis. Allereerst focussen Jezus’ discipelen zich bij dit verhaal op het onkruid (kwaad, Matteüs 13:36). Je zou er haast het ‘oude verhaal’ van het protestantisme in kunnen zien (verlost uit boze wereld). Maar Jezus richt de blik op waar het om gaat. Het gaat om het goede zaad dat vrucht draagt. De eigenaar weet wat hij doet. De rest is bijkomstigheid. Je mag blijkbaar in vertrouwen op Gods goede werk leven en daarin meewerken. En daarin zou je dan bijna het ‘nieuwe verhaal’ van hedendaagse christenen in herkennen. Ga als Gods medewerker of verbondspartner aan de slag in zijn wereld. Maar als het in Matteüs 13 gaat om Gods medewerkers gebeurt er opnieuw iets opvallends. Mensen blijven buiten beeld. Zij moeten van het onkruid afblijven. Daar sta je dan met al je verlangen om te willen bijdragen aan een betere wereld. Je wordt buitenspel gezet. Ik denk dat de Heer hier al spreekt hij van zijn kruisdood op Golgota. Hij alleen redt.

Toch houdt het hier niet op. Het evangelie vertelt verder. Matteüs 18 is een belangrijk hoofdstuk voor het leven van Jezus’ gemeente (omgaan met zonde, toezicht, ‘tucht’). In dat hoofdstuk komt de gelijkenis van het zaad van Matteüs 13 weer terug.[xxiii] En nu zijn mensen, Jezus’ discipelen, wel als medewerkers in beeld. Zij moeten rekening houden met ‘het onkruid’ in allerlei ‘valstrikken’ of ‘hindernissen’ (in Matteüs 13 en 18 worden dezelfde woorden gebruikt[xxiv]). Ze mogen ervan uitgaan om die in Jezus’ kracht de baas te kunnen.

Terug naar het punt van de wereldbeschouwing. Wat is in het licht van Matteüs een passende, christelijke wereldbeschouwing? Goed (Paas, 264) of kwaad (‘oude verhaal’ volgens Paas)? Vanuit het evangelie zou ik zeggen dat de Bijbel niet echt een wereldbeschouwing heeft. Het gaat om de Heer en om zijn wereld.[xxv] Focus op ‘de zaaier’ en zijn werk en volg hem. De discussie waar je hem wel en niet kunt vinden is ‘bijkomstigheid’ (Matteüs 13).

IV Golgota.
Wat meer aandacht verdient dan ik het nu geef ik de plek die Jezus’ kruisdood inneemt in Vrede op aarde. Paas besteedt er wel enige aandacht aan. Maar vooral functioneert Golgota op een bepaalde manier. Paas zegt: ‘het is de lens waardoor ik heb gekeken naar de heilservaringen in de wereld’ (384). Dit werkt Paas verder uit door te zeggen dat Golgota een ‘drama is, verzoening-in-actie’ (385).

Ik denk dat ik Paas’ bedoeling begrijp. Hij wil het leven dat door Golgota is gegeven onder de aandacht brengen. Allerlei middeleeuwse modellen (verzoening door voldoening) of leerstellige uitspraken kunnen het zicht ontnemen. Door de bomen zie je het bos niet meer. Maar kan het zoals Paas het voorstelt? Een bezwaar hiertegen kwam in de vorige paragraaf aan de orde.

Vanuit een van de meest vroege brieven van het Nieuwe Testament, Galaten, wil ik daar wat aan toevoegen.[xxvi] Opvallend is dat het geloof in Jezus daar begint met ervaring. Precies zoals Vrede op aarde het voorstelt. De Galaten hebben Paulus aan het werk gezien (wonderen) en hem gehoord (verkondiging). In zijn zwakheid hebben de Galaten de kracht van het evangelie van Jezus ervaren (Galaten 3:1vv en 4:13). De apostel zelf is ‘een dode plaats’ (Paas). Dat is zichtbaar in ‘Christus’ tattoos’ (Galaten 6:17) die Paulus in zijn lichaam (!) draagt. Als er van een apostel gezegd kan worden dat hij Golgota als lens heeft (Paas) dan is het Paulus. Schitterende oneliners maken het duidelijk; ‘Met Christus ben ik gekruisigd’ (Galaten 2:20) en ‘Het kruis van de Heer door wie de wereld voor mij gekruisigd is’ (Galaten 6:14). De fakepredikers die de Galaten op een dwaalspoor wil brengen bestrijdt Paulus met hun eigen wapens (Schriften).[xxvii]

Mijn bezwaar is niet dat Golgota een lens is of wordt. Dat zou wat zijn, als dat bezwaarlijk was. Mijn punt is dat je het alleen daarmee niet redt. Alsof je een lens in handen hebt en aan de slag kunt gaan. Die lens moet steeds weer scherp gesteld worden. Aangereikt worden. Bekend worden gemaakt en toegepast worden (ja, ook aan gelovigen). Galaten opent met Jezus’ dood en opstanding. Galaten eindigt met Jezus’ dood en opstanding. Pasen en Golgota lopen als een rode draad door heel die brief heen. Blijkbaar moet Paulus de Galaten opnieuw ‘Jezus Christus openlijk en duidelijk als gekruisigde bekendmaken’ (Galaten 3:1). Hij moet het zelfs aan zijn collega-apostel Petrus voorhouden (Galaten 2:11vv). Net zoals, trouwens, deze werkelijkheid blijkbaar kan: dat iemand ‘voor zichzelf de Zoon van God opnieuw kruisigt’ (Hebreeën 6:6). De lens (Paas) kan vernield worden. Verduisterd. Kwijtraken. Verbogen worden. Ontfutseld. En dan heb je er niks aan. Naar aanleiding van Galaten 6:14 zegt Rutledge: ‘Het werkelijke offer van het christelijke leven is sterven aan de oude wereld’ (The Crucifixion, 275). Dit herinnert je aan Jezus’ kernoproep om jezelf te verloochenen en je kruis op je te nemen en hem te volgen (Matteüs 16:24).[xxviii] De nieuwtestamentische brieven wijzen steeds op de Heer Jezus en zijn leven-gevende dood. Jezus zelf roept zijn kerken snoeihard tot de orde en bemoedigt ze (Openbaring 2 en 3).

Context.
Ik houd het hierbij. In de vier voorbeelden uit mijn prekenseries breng ik hetzelfde punt als in de vorige paragraaf naar voren. Het lijkt me zaak om te blijven luisteren en lezen. Een ‘dikke Bijbel’ maakt een nieuw en noodzakelijk christelijk verhaal beter. Ik denk dat het nodig is. En nee, dan gaat het niet om de ‘theorie’. Rutledge zoekt bijvoorbeeld steeds hoe Bijbelse modellen over Golgota betekenis kunnen krijgen in de maatschappij. Een ‘dikke Bijbel’ zal ook aansluiten bij wat ‘van onderop’ ervaren wordt. ‘Lastige’ onderwerpen ervaren ook westerse mensen aan den lijve als het gaat over fiasco’s schuld en verzoening. Zie een inspirerende draad hierover op Twitter/X van filosoof Rik Peels (VU Amsterdam. Lees heel de draad). Gooi niet teveel kind met het badwater weg.

Paas heeft het veel over het verschil in context. Maar ook onze context kan zomaar veranderen. Wat als de oorlog in Oekraïne nog meer onze kant op komt? Wat als liberale samenlevingen meer onder druk komen, autocratieën sterker worden en samenlevingen verharden (Nederlandse verkiezingen van 22 november!)? Wat als AI zich op een minder prettige of zelfs gevaarlijke manier ontwikkelt? Welke woorden heb je dan nodig? Ken je ze nog of moet je ze opnieuw leren?

Blikrichting.
Ik rond deze paragraaf af. Dat doe ik met een voetbalvoorbeeld. Een bepaalde voetbalclub uit de hoofdstad heeft als motto: Always look on the bright side of life. Ik ben van die andere club, die op Zuid. Het motto van die club: Sterker door strijd. Aan deze twee verschillen moest ik denken tijdens het schrijven van deze blog. Vrede op aarde is meeslepend. Inspirerend. Toch word ik niet echt fan van het boek. Het gaat me te makkelijk. Het heeft iets optimistisch. Van het boek The Crucifixion ben ik wel fan. En ik raak telkens meer onder de indruk van Bijbelse getuigenissen. Kiezen voor een (levens)motto of een favoriet boek heeft te maken met een verschil in blikrichting. Hoe kijk je naar de realiteit? Zondebegrip heeft bij Paas niet echt een plek (en ook dat sluit aan bij ontwikkelingen in de NGK/GKv).[xxix] Bij Rutledge is dat heel anders. Zie de uitgebreide verwijzingen bij Sin in de index op pagina 658 van The Crucifixion. Dit denken is de achtergrond van het spreken over Golgota. De vier voorbeelden die ik hierboven noemde uit ‘eigen werk’ gaan over het verschil in blikrichting. Wat is het geschonden bestaan? Wat is Golgota en Pasen? Zouden deze twee niet sterk bij elkaar gehouden moeten worden (zie Galaten 6:17)?[xxx]

Tot hier deze paragraaf over blijven luisteren naar de Bijbel. Tot slot nog een paragraaf om het gesprek naar aanleiding van Vrede op aarde af te ronden.

7 Risico en belang.
Ik rond deze blog af. Dat doe ik door op twee dingen te wijzen. Allereerst op een risico dat meekomt in onze zoektocht naar een nieuw verhaal. Daarna wijs ik op wat volgens mij de grootste winst van Vrede op aarde. Zo wil ik ook in de afsluiting op het spoor blijven van wat ik eerder in deze blog heb gezegd.

Jezus vervaagt.
Het is duidelijk dat het westerse schip van de kerk van koers verandert. Paas’ boek is er een zoveelste maar ook heel duidelijke uiting van. Paas rekent hard af met het ‘oude verhaal’. Ik volg inhoudelijk veel van zijn analyse. Er komt ook een andere gedachte bij me op. Dat betreft niet dit boek op zichzelf als wel de koersverandering die al op gang gezet is door westerse christenen en die ik herken in Vrede op aarde.

Paas zegt ergens dat zijn boek gaat om de vraag wie Jezus Christus voor ons is (49). Dat is klassiek. Bijbels. Het is de oer-vraag (Matteüs 16:13). Als ik Vrede op aarde lees vind ik het niet zo makkelijk om te zeggen welk antwoord daar nu op komt. Wie Jezus is, wat hij doet, zegt, is en zal zijn voor allen – het komt nauwelijks aan de orde. Ja, ik begrijp dat dat te maken heeft met ‘de lens’ waarmee Paas kijkt (zie hierboven). En ja, ik begrijp dat dat te maken heeft met de kernvraag hoe het geloof relevant is of kan zijn voor nu.

Mijn punt is het volgende. Het geeft te denken dat zo’n persoonlijk boek (getuigenissen e.a.) zo’n ‘onpersoonlijke’ Jezus heeft. Het verzoeningsdrama van Jezus is een model, een ‘lens’ of een manier van leven. Het is iets dat of iemand die je overal kunt herkennen (overal waar mensen tegen de muur staan). Ik denk niet dat dit op zich verkeerd of on-Bijbels is.[xxxi] Maar ik noem het om het volgende. Wij leven in een verandering van een tijdperk (Rotmans). En dan zie je scherp en scherper waar je vandaan komt. En wat daar fout ging. Vrede op aarde zegt het messcherp (zie bij 2 hierboven). Maar het leven wordt voorwaarts geleefd maar achterwaarts begrepen (Kierkegaard). Achteraf zeg je waar wij, christenen, in de fout gingen. Spannend wordt het als je bedenkt dat ook onze generatie in een nieuw tijdsgewricht fouten maakt en zal maken. Jij en ik. Welke fouten maken wij?

Dat is moeilijk te zeggen omdat ook wij pas achteraf kunnen zien hoe ons leven is gegaan en wat het uitwerkt. Is er toch iets te zeggen? Ik denk hieraan: in het westerse geloof is Jezus aan het vervagen. Zie bijvoorbeeld Paas’ artikel Soteriology in Evangelical Practice (zie paragraaf 2 hierboven). Bij de zogenaamde Missio dei wordt er apart stilgestaan bij de blijkbaar niet makkelijk te beantwoorden vraag naar de rol van Jezus daarin. Alsjeblieft! Sinds ik zo’n tien jaar geleden een artikel schreef over de vraag of en hoe wij God zien, is het punt van de verdwijnende Jezus me steeds meer gaan opvallen.[xxxii] Dit is wezenlijk voor christenen. De heersende vraag onder christenen is of het geloof relevant is voor vandaag en hoe dan. Het risico dreigt dat daarmee de blikrichting op voorhand te beperkt is. Even cru gesteld. Als het christelijk verhaal ‘Vrede stichten’ is dan hoeft het christelijk geloof niet perse voort te bestaan. En volgens de wetmatigheid van de survival of the fittest zouden christenen uit dit werelddeel ook wel kunnen verdwijnen. Want blinken christenen hierin nu werkelijk uit? Of maken ze een klein begin (Catechismus) – helaas te klein om op te vallen? Het gaat vandaag veel over de vraag of de hel bestaat en of iedereen gered wordt (zo ook in Vrede op aarde). Is dat omdat christenen ruimhartiger willen zijn voor anderen nu de meerderheid niet gelooft? Of is het een geruststelling? Ook voor jezelf. Iedereen komt er wel. Waarom op de christelijke manier?

Ik denk niet en ik wil niet denken vanuit het negatieve (straks gelooft er hier niemand meer).[xxxiii] Het evangelie is een wervende, reddende kracht voor ieder die gelooft (Romeinen 1:16). En nee, ik ben niet bang voor de vragen over de hel of ‘alverzoening’.[xxxiv] Er is eindeloze ruimte bij de Almachtige. In deze slotparagraaf denk ik verder in de lijn van de vorige paragraven. Bij een nieuw verhaal past een ruime blik. Ik ben van mening dat de weg van een nieuw verhaal een ‘dikke Bijbel’ nodig heeft. Zo ga je ‘vanzelf’ de Heer steeds weer en meer voor ogen krijgen. De Schriften getuigen immers van hem (Johannes 5:39[xxxv]).

Nieuwbouw.
Ik wil afsluiten met waardering voor Vrede op aarde. Kritiek die hiervoor naar voren kwam neemt die waardering niet weg. Ik zie het niet zwart-wit. Ik hoop dat dat in deze blog duidelijk is geworden.

Mijn waardering zit in de nieuwe weg die Paas wijst, het vernieuwende daarvan. In 2016 schreef ik een blog: ‘Bijbelse’ vrouwelijke ambtsdragers (ook in samenvatting). Ik schreef die blog in een tijd dat er in de GKv (inmiddels NGK) werd gediscussieerd over de vrouwelijke ambtsdrager. Ik heb gezegd dat je dit onderwerp niet moet isoleren. Het gaat immers om een onderliggende verandering. Het geheel van de samenleving verandert. En daarin ligt een roeping voor de kerk. Ik heb indertijd gepleit voor ‘nieuwbouw’. Dat je niet op één onderwerp anders gaat denken (zoals over de vrouwelijke ambtsdrager). Want dat zou niet echt vernieuwend zijn maar eerder een kleine verbouwing of een likje verf over een bestaand gebouw. Er is nieuwbouw nodig. Aan het einde van die blog heb ik gezegd dat christenen vandaag eigenlijk een nieuwe leesregel van de Bijbel zoeken.

Ik denk dat Vrede op aarde en het gesprek daarover over deze nieuwbouw en deze nieuwe leesregel gaan. Veel belangrijker kan niet. Zeer aantrekkelijk zet Paas het neer. Ik ervaar het als een coherentie manier kijken en denken met het oog op onze tijd. Fantastisch. Zo verwoorden hedendaagse christenen koers. Een aanlokkelijk perspectief. Met de hulp van Gods Geest op weg naar ‘de eeuw die komt’ (Nicea).

Dordrecht, 24 november 2023

Zie Theologie van Jezus’ koningschap (over Bevrijding van Bram van de Beek) en Christelijk geloof in een postliberale cultuur (in OnderWeg).

Voetnoten

[i] Zie hierover het artikel dat Paas vorig jaar schreef (en dat als basis gezien kan worden voor het boek Vrede op aarde).
[ii] Zie Misschien is het wel Gods bedoeling dat we Hem missen. Artikel Nederlands Dagblad (2019).
[iii] Dit is niet nieuw. Paas e.a. begonnen over deze parabel in het pamflet Lang leve onze christelijke cultuur. Ik schreef daarover in het Nederlands Dagblad Zet Jezus niet in voor culturele doeleinden (2017). Zie ook een preek van mij over deze schitterende en scherpe gelijkenis van Jezus.
[iv] Wat meespeelt is de vraag wat geloof (pistis) inhoudt. Ik hield laatst een prekenserie over Galaten. De kunst is om die brief niet door de ogen van de reformatoren te lezen. Geloof wordt in de Galatenbrief als synoniem voor Christus gebruikt. Galaten 3:25 is te zien als samenvatting van de brief (nu het geloof gekomen is… nu Christus gekomen is). Zie Geroepen tot vrijheid. Korte introductie op een prekenserie Galaten.
[v] Zie bladzijde 335-338 over de verhouding tussen ‘van onderop’ en ‘van bovenaf’.
[vi] Zie Bijbelse vrouwelijke ambtsdragers (2016). Longread over een deputatenrapport dat indertijd uitkwam, waarin ik onder andere stel dat we op zoek zijn naar een nieuw lees-regel (van de Bijbel). En zie Kerk in een post-truth samenleving. Een artikel waarin ik zeg dat het onzinnig is om het dilemma ‘bijbels’ versus ‘tijdsgeest’ tegen elkaar uit te spelen.
[vii] Zie Afbraak onder Protestanten. Waartoe? Korte blog naar aanleiding van een analyse over het geestelijke klimaat in de kerken (2016).
[viii] Zie mijn preek over klimaatzorg, over de opvallende parallellen tussen Ezechiël en Greta Thunberg. Recent komt er meer kritiek op andere (anders dan over het klimaat) standpunten van Thunberg.
[ix] Hoofdletter of kleine letter? Dat is geen goede tegenstelling. Zie preek Efeze 1.
[x] Het slot van Marcus gaat over ‘heel de schepping’ aan wie het goede nieuws bekend moet worden gemaakt. Zie preek ‘tweede slot’ Marcus 16.
[xi] Zie preek boetepsalm 51 en zie preek Met de Psalmen naar Kerst.
[xii] HC zegt het ook zo: ellende leer je kennen uit het onderwijs van de Verlosser (Zondag 2)!
[xiii] Zie mijn artikel Scheepje (z)onder Jezus’ hoede (Reformatorisch Dagblad 2018).
[xiv] Ik las de uitspraak in een column in Dagblad Trouw van Wilma Kieskamp.
[xv] Zie onderaan de blog Christen-populisme helpt niet voor een overzicht van artikelen en preken met betrekking tot dit onderwerp. Zie ook mijn recensie van het boek OER.
[xvi] Reinier Sonneveld raakte in de knoop met het model ‘verzoening door voldoening’. Hij richtte zich in zijn boek Het vergeten evangelie zo sterk op het model Christus Victor dat andere aspecten uit beeld raakten.
[xvii] Zie Hoe kies je een preektekst? Blogpost over het maken van preken.
[xviii] Zie onderaan de korte inleiding op prekenserie Galaten voor de geraadpleegde literatuur.
[xix] Zie preek Goede Vrijdag Ezechiël 37 en Matteüs 27.
[xx] Zie mijn preek over Matteüs 5:9 (vrede stichten) en preek Matteüs 10:34 (zwaard).
[xxi] Zie preek ‘tweede slot’ Marcus 16.
[xxii] Zie (tweede) preek over Matteüs 13 en zie korte introductie op een prekenserie Matteüs.
[xxiii] Zie korte inleiding op een prekenserie Matteüs 18.
[xxiv] Zie preek Matteüs 18:6-14 en zie de vorige voetnoot.
[xxv] Zij is Gods wereld’ zegt Paas terecht, 264.
[xxvi] Zie korte introductie prekenserie Galaten.
[xxvii] Het is te makkelijk om te zeggen dat Paulus zich ‘op de Schriften beroept’. Tom Wright noemt dat mirror-reading; in Paulus’ woorden zien wat zijn tegenstanders zeggen. Zie vorige voetnoot voor de inleiding op Galaten waarin dit ter sprake komt.
[xxviii] Zie preek Is Jezus een influencer? Preek Matteüs 16:13-28.
[xxix] Ook op deze manier zal Vrede op aarde de GKv/NGK aanspreken. Het denken/spreken over zonde is sterk veranderd. Zie mijn blogpost over de discussie over de eerste doopvraag.
[xxx] Paulus sluit deze bevrijdende brief die begint met Jezus opstanding (1:1) af met het wijzen op Jezus’ littekens in zijn lichaam (6:17). Zie preek over die littekens.
[xxxi] Ik sluit in die zin aan bij de vorige paragraven. Het is niet verkeerd maar het is niet genoeg. Waarom is het niet on-Bijbels? Zie mijn preek over de parabel van de schapen en de bokken. Jezus laat zich in ‘alle minsten’ zien.
[xxxii] In 2014 bracht ik dit bij mij al langer levende gevoel voor het eerst onder woorden: Welke God is terug (Nederlands Dagblad). Zie ook mijn artikelen Scheepje (z)onder Jezus’ hoede (Reformatorisch Dagblad 2018) en Een nieuwe belijdenis begint met vragen naar God (Nederlands Dagblad 2022).
[xxxiii] Zie mijn inleiding over de Dordtse Leerregels. Later tot artikel samengebracht (Reformatorisch Dagblad).
[xxxiv] Ik schreef in 2015 een artikel over de hel. Rutledge zegt hier ook inspirerende dingen over.
[xxxv] Zie preek Johannes 5:30-47.

=== einde ===