Hoe te preken in crisis-tijd? Een korte verkenning over woordverkondiging en context. 

Corona is onder ons en dat betekent crisis. Crisis die een gezicht krijgt in talloze getuigenissen van mensen. Een stem krijgt als je met elkaar telefoneert. De gevolgen dringen tot je door als je in Teams eerst een rondje wel-en-wee doet. Al vrij snel begon er onder gelovigen een discussie over de geestelijke duiding van deze crisis-tijd.[i] Maar verwar je niet je eigen zekerheid – verwoord in een visie of wereldbeeld – met wat je ‘duiding’ noemt? Als helpend en mooi ervaar ik die bijdragen die op Jezus wijzen.[ii] In crisistijd nam Jezus de Psalmen op de lippen (Getsemane[iii], Matteüs 27:46, Psalm 22).[iv]

Deze Heer laat ons als in een röntgenfoto zien dat de wereldgeschiedenis door crises heen uitmondt in een nieuwe hemel en aarde (Openbaring). ‘Onze hulp is in de naam van de HEER die hemel en aarde heeft gemaakt. Hij laat het werk van zijn handen niet los maar blijft daar trouw aan tot in eeuwigheid. Amen.’ Zo begint iedere eredienst.

Concurrentiemodel. 
Over een bepaald aspect van mijn werk wil ik hier iets meer zeggen. Dat is de verkondiging van het goede nieuws, het maken van een preek. [v] Ik vind dat in deze tijd niet makkelijk. Wat moet je zeggen? En waarover moet het gaan? Een preek maken is nooit vanzelfsprekend. Maar in crisistijd zijn er soms geen of maar weinig woorden. In de G/geest van de Psalmen ligt gelukkig een weg (o.a. Psalm 43, 88).[vi]

Waar ik aandacht voor wil vragen is het volgende. Preken vinden altijd plaats binnen een bepaalde context. Dat is vandaag de context waarin Corona rondgaat. Tegelijk be-heer-st Corona de verkondiging niet. Jezus is Heer. We leven in de veertigdagentijd naar Goede Vrijdag en Pasen. Jezus droeg onze ziekten (Jesaja 53). Hij overwon de dood. Hoe is dit nieuws vandaag te brengen?

Eredienst in tijd van Corona. Toen er nog 100 mensen samen mochten komen, waren we met ongeveer 30 mensen. Nu zijn alleen diegenen aanwezig die nodig zijn voor het maken van een online-dienst (Kandelaarkerk te Dordrecht).

Vóór Corona.
Daar komt wat bij. Want in welke context stonden preken vóór Corona? Dat is de Nederlandse, post-christelijke en post-kerkelijke context waarin autonomie en zelfontplooiing centraal staan. Het risico is dat een preek teveel door deze context beïnvloed wordt zodat de inhoud bij voorbaat verwatert.[vii] Mijns inziens is het belangrijker dan ooit dat een preek vandaag focust op de kern van het evangelie. Wie God is, wat Hij doet in Jezus; dát bevrijdende nieuws hebben we nodig. Tot mijn grote blijdschap las ik zowat aan het einde van het imposante boek The crucifixion (2015) van Fleming Rutledge deze zin:

We need to hear more of the aseity (“being from itself”) of God in our churches
(we moeten in de kerk meer horen over wie God is; God zoals Hij zelf bestaat)

En dan moet het ook, in alle eerlijkheid, gaan over onze hedendaagse maniertjes waarvan wij denken dat die tot een goed leven leiden. Zo wil ik graag preken. Voorbeelden zijn korte inleidingen op recente prekenseries; Dat ene grote mysterie (Marcus, 2018), KNOWN (Ezechiël, 2018 – heden) en Toegewijd en trouw leven (Psalmen, 2017).

Comeback?
Hier zit nog een kant aan. Er is in ons land wel eens sprake van een opleving van religie of een ‘comeback van God’. Nu geloof ik er niet in dat God zich uit het veld laat slaan. Maar in onze ik-gerichte tijd is het extra goed opletten. Is het God die terug komt of staat er iets of iemand anders centraal? Ik schreef hierover in 2013: Welke God is terug (Nederlands Dagblad)? Aandacht voor de vraag om welk geloof het gaat of wie je dient is trouwens helemaal niet nieuw. De Bijbel leert voortdurend dat je geloof/religie ook voor jezelf kunt gebruiken. Met name vanwege afgodendienst strafte God zijn volk (Ezechiël 8).[viii] Augustinus en Luther leren dat de eerste twee geboden centraal staan; vertrouw alleen God en zoals Hij laat zien dat Hij is.[ix] Traditie is een buitengewoon groot gevaar voor kerken.[x]

De Bijbel is resoluut. Het lukt een mens – van scepticus tot en met diepgelovig – eenvoudigweg niet om helemaal zuiver te zijn.[xi] Maar God zit niet bij de pakken neer. God komt aan zijn eer. Uitgerekend de gekruisigde Jezus zorgt daarvoor.[xii] Onze afgodendienst en hoogmoed beantwoordt God door mens te worden, een nederig mens die een kansloze slavendood sterft (Filippenzen 2:5:11).[xiii] Zo ‘vangt’ en verlost God ons.

Model versus leven.
Dit bovenstaande geheel vormt mijns inziens de context waarin vandaag gepreekt wordt. Het komt volgens mij neer op het volgende. Omdat we vandaag in onze westerse cultuur veel bezig zijn met onszelf hebben we al snel last van een concurrentiemodel. God en mens zijn dan concurrenten; Gods belang botst met ons belang. We zijn bang dat we tekort komen; aandacht, geloof, vertrouwen, leven enzovoort. We nemen daarom het heft in eigen handen.[xiv] Op zoveel, zo niet álle gebieden van ons leven. Maar de Bijbel leert ons dat het anders is. God en wij zijn geen concurrenten.[xv] God is God en wij zijn mensen (schepselen). Het evangelie roept ertoe op in Gods dienst te leven (Romeinen 6). Dat is een bevrijdende en goede manier van bestaan.[xvi] Jezus zegt dat geloof in hem leven geeft, leven ‘in al zijn volheid’ (Johannes 10:10).

2             Golven.
En nu komt de Corona-crisis. Die werpt ons terug op onszelf. Trieste voorbeelden daarvan zijn het hamsteren. Schitterende voorbeelden zijn er ook. Denk aan het omzien naar elkaar in zoveel situaties. Treurig is de ‘verklaring’ die sommige gelovigen geven van deze crisis. Mooi is de hoop die blijkt uit wat gelovigen doen en zeggen.

Wat betekent dit voor het bezig zijn met de verkondiging van het evangelie, de preek? De vraag wordt gesteld of deze tijd ‘een kans’ is voor het evangelie. Er blijkt behoefte te zijn aan zingeving. We ontdekken dat we niet zonder elkaar kunnen. Zou je dan je preek daar ook op kunnen of moeten afstemmen? Laten zien hoeveel goeds het geloof doet en geeft? Inspiratie geven in een moeilijke tijd?

Volgen.
Ik wil hierin voorzichtig zijn. Het midden houden tussen naïviteit en stugheid. Ik wil graag denken en werken in de lijn van wat ik hierboven schreef. Laat wie God is en wat Hij in Jezus doet centraal blijven staan. Mijlenver wil ik wegblijven van dat ellendige concurrentiemodel waarin God en mens het tegen elkaar moeten afleggen. In crisistijd kan juist dat model in alle hevigheid opspelen. Verwijtend; ‘waar is God?’, ‘als er een God is dan….’ Of naar onszelf kijkend: ‘we hebben (alleen) elkaar’, ‘we moeten nu het beste uit onszelf halen’ of ‘laten we duidelijk maken hoeveel je aan geloof hebt.’ Of je vult het in voor God alsof jij er niet toe doet: ‘God geeft deze tijd met een doel.’ En ga zo maar door.

Het evangelie doet iets anders. Het nodigt ons tot leven met God uit, spoort ons daartoe aan en roept ons daartoe op. Alleen in het concrete leven met God kom je tot de ontdekking dat God leven, moed en levensruimte geeft (Psalm 18). Dáárvan getuigen met name de Psalmen. Psalmen hebben helemaal niets weg van enig concurrentiemodel. Integendeel. Psalmen kunnen er wat van; in klagen, verwijten, hopen, verwachten – noem maar op. Heel die weg liep Jezus ten volle uit (Psalm 1, Lucas 24:44).[xvii] Zijn leerlingen leerde hij om hem te volgen. Bijvoorbeeld toen hij hen vooruit stuurde, de storm op het meer tegemoet (Matteüs 14). Dat was een voorbode van een toekomstige tijd waarin er ‘golven’ zouden komen en Jezus niet meer op de hen vertrouwde manier in hun midden zou zijn.[xviii]. In die verhalen hoor je de Psalmen terug; twijfel, kleingeloof, moeite, zorg, genezing, geloof en vertrouwen. Alles. Tot op vandaag gaat Jezus ons voor. Het evangelie van Matteüs eindigt ermee dat Jezus zegt erbij te zijn, tot de voltooiing van de wereld (Matteüs 28:20). Jezus is erbij. Dat is de Godsnaam (Exodus 3:14). Zo is Jezus de vervulling van de profeten (Ezechiël 34:31).[xix]

3             Tekstkeuze. Het hele evangelie.
Wat betekent dit alles voor een tekstkeuze en een preek? Wellicht dat de Psalmen het meest voor de hand liggen. Die neem ik als uitgangspunt voor een door-de-weekse video-uitzending voor de gemeente.

Voor de zondagen werd ik op gang geholpen. Ik was bij een prekenserie precies bij Matteüs 15 aangekomen toen de eerste Corona-maatregelen werden getroffen. Corona-maatregel 1: was je handen regelmatig. Het gaat in die tekst uit Matteüs uitgerekend over de vraag waarom Jezus’ leerlingen hun handen niet wassen.[xx] Vervolgens gaat het evangelie over de eerste aankondiging van het lijden. Dan wordt het evangelie helemaal duidelijk (Matteüs 16). Het evangelie onthult de grootste crisis die er is. Dat gaat ook over de crisis van onze tijd.[xxi] Zo gaat het naar Goede Vrijdag en Pasen. Jezus is erbij. Hij geeft moed en troost.[xxii] Vanuit dit evangelie gaat het steeds over het leven met God en elkaar. Je hoeft je niet tot de Psalmen te beperken[xxiii] als je inziet dat in het hele evangelie dezelfde s/Spirit ademt.[xxiv] Afgelopen week nog stuitte ik op een prachtig citaat van Augustinus waarin hij zegt dat Jezus de stem van de wet en de tong van de profeten is.[xxv] Ik heb in ieder geval ontspanning gevonden met betrekking tot het kiezen van een tekst en het verkondigen van het evangelie van daaruit.

Buitengewoon helpen liturgische elementen zoals zingen en het gebed. Maar ook de belijdenis van het geloof. Alles wordt intenser. Dat gemeenteleden met elkaar en anderen blijven meeleven onderstreept dat Gods werk doorgaat. Zo bidden we voor de wereld, voor onze maatschappij, zieken en verzorgden, politici, artsen en beleidsmakers. Met heel de kerk bidden we om Jezus’ komst (1 Korintiërs 16:22, Openbaring 22:20). Want Hij laat het werk van zijn handen niet los.

Dordrecht 31 maart 2020

———————-

Zie Wil de levende God opstaan? (brief Nederlands Dagblad). Voor preken in Corona-tijd: Hoe blijf je op God vertrouwen (preek jeugddienst) en Bidden met Psalmen 42/3-49.

[i] Zie Wil de levende God opstaan? Brief in Nederlands Dagblad over God en de Corona-crisis ((Stille Zaterdag).

Hoe vanuit het evangelie te spreken over de vraag naar lijden, de vraag of en wat God en Corona met elkaar van doen te hebben? Uiteraard houdt die vraag gelovigen bezig. In dit verband verwijs ik naar:

• Het loop God niet uit de hand. Preek over ‘de klassieker’ Zondag 10 van de Catechismus over Gods voorzienigheid.
• Mijn God, waarom? Preek over God en lijden deel 1: de weg.
• Mijn God, waarom? Preek over God en lijden deel 2: tasten naar morgenlicht. Deze tweeluik schreef ik op verzoek uit de gemeente.
• Geschonden bestaan. Artikel over het hoofdstuk over Zonde en de duivel van de Christelijke Dogmatiek (Van den Brink en Van der Kooij).
• De God die ik niet begrijp. Cursus (najaar 2019) over vier belangrijke geloofsvragen. De eerste avond ging over God en lijden.

[ii] Zie Waar is God in deze epidemie van de Amerikaanse priester James Martin (Trouw, 27 maart).
[iii] Te denken is aan de Hallel-Psalmen die bij de Pesach-viering werden gezongen, zie Matteüs 26:30, vlak voorafgaand aan Getsemane. Zie Alle eer aan God. Preek Psalm 115.
[iv] Zie Mijn God, waarom hebt U mij verlaten? Preek Psalm 22.
[v] Zie Hoe kies je een tekst om over te preken? Blogpost 2019.
[vi] Mijn vriend in de duisternis. Preek Psalm 88. Psalm 43 kwam aan bod bij een preek over lijden: Mijn God, waarom. Over God en lijden. Themadienst 1.
[vii] Zie Misschien is het wel Gods bedoeling dat we Hem missen in de erediensten. Artikel Nederlands Dagblad najaar 2019.
[viii] Zie Het gunstige vestigingsklimaat van het afgodenbedrijf. Preek Ezechiël 8. Zie ook: De afgoden van onze tijd. Themadienst najaar 2016.
[ix] Zie The life of Pi en de dood van Amanat. Artikel Nederlands Dagblad 2013. Zie ook Verdedig je geloof. Apologetiek vandaag (Onderweg, 2020).
[x] Zie Helpt handen wassen tegen het gevaarlijkste virus dat bestaat? Preek Matteüs 15:1-20. En zie de genoemde themadienst bij voetnoot vii.
[xi] Prachtig dat Jezus juist de zuiverheid van godsdienst aan de orde stelt in de Bergrede. IN HEM! Zie Alleen met oprecht geloof kom je verder. Preek Matteüs 6.
[xii] Zie Alle eer aan God. Preek Psalm 115. En Zie Scheepje (z)onder Jezus’ hoede. Artikel Reformatorisch Dagblad 2018.
[xiii] Zie Jezus, Heer van de volken. Preek over Gods oordeel over de volken uit (delen uit) Ezechiël 25-32.
[xiv] Genesis 22 (beproeving Abraham) is hierin heel hard en bevrijdend. Op het beslissende moment neemt God het heft in handen. Zie God heeft zijn eigen zoon niet gespaard. Preek Genesis 22.
[xv] Zie Is God eerlijk? Preek bij jeugddienst 2019. Zie Gods bevrijdende keuze. Preek Dordtse Leerregels 2019, De relevantie van de Dordtse Leerregels (OnderWeg) en De volharding der heiligen (inleiding hoofdstuk V Dordtse Leerregels).
[xvi] Zie Waartoe God ons roept. Preek 1 Petrus 2. En zie God beloont wie Hem zoekt. Preek Hebreeën 11:6.
[xvii] Zie Guided tour door het Koninkrijk. Preek Psalm 1.
[xviii] Zie En als de golven overslaan. Preek Matteüs 14.
[xix] Zie Hoe God Herder is te midden van zijn volk. Preek Ezechiël 34.
[xx] Helpt handen wassen tegen het gevaarlijkste virus dat bestaat? Preek Matteüs 15:1-20.
[xxi] Zie Is Jezus een influencer? Preek Matteüs 16:13-28.
[xxii] Hoe Jezus erbij is. Preek Matteüs 17:1-7.
[xxiii] Ik gebruik het woord beperken omdat ‘in de tijd vóór Corona’ bleek dat tekstkeuzes soms wel heel smal zijn (veelal Nieuwe Testament en dan nog beperkt). Zie Discussie over doopvragen is teken van secularisatie (blogpost 2019) en Hoe kies je een tekst om uit te preken (Blogpost 2019).
[xxiv] Zie Guided tour door het Koninkrijk. Preek Psalm 1.
[xxv] Zie hoe Jezus erbij is. Preek Matteüs 17:1-8.